Nghiên cứu cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO bảo vệ doanh nghiệp xuất khẩu thủy sản Việt Nam

• Tác giả: Trương Thị Hòa
• Người hướng dẫn: GS.TS Võ Thanh Thu
• Trường học: Trường Đại Học Kinh Tế TP.HCM
• Chuyên ngành: Kinh doanh Thương mại
• Đề tài: Bảo Vệ Quyền Lợi Doanh Nghiệp Xuất Khẩu Thủy Sản Việt Nam Trước Kiện Chống Bán Phá Giá Theo Cơ Chế WTO
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2013
• Địa điểm: TP. Hồ Chí Minh

• LỜI CAM ĐOAN
• PHẦN MỞ ĐẦU
• 0.1. Ý nghĩa và tính cấp thiết của đề tài
• 0.2. Mục tiêu nghiên cứu và nhiệm vụ nghiên cứu
• 0.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 0.4. Tổng quan và điểm mới của đề tài
• 0.5. Phương pháp nghiên cứu
• 1. CHƯƠNG 1: CƠ CHẾ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP CỦA WTO
• 1.1. Sử dụng cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO nhằm bảo vệ doanh nghiệp trước các vụ kiện chống bán phá giá
• 1.2. Sơ lược về cơ chế Giải quyết tranh chấp của WTO
• 1.3. Tính ưu việt của cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO
• 1.4. Khái niệm cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO
• 1.5. Các cơ quan tham gia giải quyết tranh chấp của WTO
• 1.6. Các nguyên tắc giải quyết tranh chấp tại WTO
• 1.7. Quy trình, thủ tục Giải quyết tranh chấp
• 1.8. Các bên liên quan của một vụ tranh chấp
• 1.9. Các bên tranh chấp và bên thứ ba
• 1.10. Các đối tượng phi chính phủ
• 1.11. Các loại khiếu kiện được đưa ra giải quyết tại WTO
• 1.12. Đặc điểm pháp lý cơ bản các vụ tranh chấp về chống bán phá giá
• 1.12.1. Đặc điểm về tính chất
• 1.12.2. Đặc điểm về chủ thể
• 1.12.3. Đặc điểm về phạm vi
• 1.12.4. Đặc điểm về pháp luật áp dụng
• 1.13. Thực trạng giải quyết tranh chấp tại WTO
• 1.13.1. Thực trạng chung
• 1.13.2. Thực trạng Giải quyết tranh chấp trong lĩnh vực chống bán phá giá của WTO
• 1.14. Kinh nghiệm tham gia giải quyết tranh chấp tại WTO của các nước
• 1.14.1. Xây dựng các cơ quan chuyên trách
• 1.14.2. Phối hợp giữa cơ quan nhà nước, hiệp hội và doanh nghiệp
• 1.14.3. Sử dụng hỗ trợ pháp lý hiệu quả - tiết kiệm
• 2. CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG SỬ DỤNG CƠ CHẾ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP CỦA WTO NHẰM BẢO VỆ DOANH NGHIỆP VIỆT NAM TRƯỚC CÁC VỤ KIỆN CBPG HÀNG THỦY SẢN
• 2.1. Thực trạng bị kiện bán phá giá hàng thủy sản của Việt Nam
• 2.2. Vụ kiện Chống bán phá giá cá Basa Việt Nam tại Hoa Kỳ
• 2.3. Vụ kiện Chống bán phá giá Tôm Việt Nam tại Hoa Kỳ
• 2.4. Sự tham gia của Việt Nam trong cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO
• 2.4.1. Việt Nam tham gia với vai trò là bên thứ ba
• 2.4.2. Việt Nam tham gia với vai trò là bên khởi kiện
• 2.4.3. Vụ kiện đầu tiên do Việt Nam khởi xướng (DS404)
• 2.4.4. Vụ kiện thứ hai của Việt Nam tại WTO (DS429)
• 2.4.5. Ý nghĩa mang lại từ việc chủ động tham gia khởi kiện của Việt Nam
• 2.5. Nghiên cứu công tác tổ chức hai vụ khởi kiện đầu tiên của Việt Nam
• 2.5.1. Nghiên cứu các hoạt động trước khi khởi kiện
• 2.5.2. Hiệp hội doanh nghiệp tích cực thúc đẩy việc khởi kiện
• 2.5.3. Cơ quan nhà nước lúng túng khi tiếp nhận yêu cầu khởi kiện
• 2.5.4. Hoạt động tìm luật sư tư vấn
• 2.6. Nghiên cứu các hoạt động trong quá trình diễn ra vụ kiện
• 2.7. Nghiên cứu hoạt động sau khi vụ kiện kết thúc
• 2.8. Nghiên cứu nhận thức, đánh giá và sự tham gia của doanh nghiệp xuất khẩu thủy sản vào quá trình giải quyết tranh chấp
• 2.8.1. Nhận thức và đánh giá của doanh nghiệp về cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO và hai vụ kiện đầu tiên của Việt Nam
• 2.8.2. Mức độ tham gia và sẵn sàng tham gia của các doanh nghiệp
• 2.9. Những kết luận rút ra
• 2.9.1. Lợi thế lớn của Việt Nam khi khởi kiện
• 2.9.2. Những ưu điểm cần phát huy
• 2.9.3. Những tồn tại cần khắc phục
• 3. CHƯƠNG 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM SỬ DỤNG HIỆU QUẢ CƠ CHẾ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP CỦA WTO ĐỂ BẢO VỆ DOANH NGHIỆP XUẤT KHẨU THỦY SẢN VIỆT NAM TRƯỚC VỤ KIỆN CBPG
• 3.1. Mục tiêu, quan điểm, cơ sở đề xuất giải pháp
• 3.1.1. Mục tiêu đề xuất giải pháp
• 3.1.2. Quan điểm đề xuất giải pháp
• 3.1.3. Cơ sở đề xuất giải pháp
• 3.1.3.1. Cơ sở thực tiễn
• 3.2. Các giải pháp đề xuất dành cho cơ quan nhà nước
• 3.2.1. Xây dựng một cơ chế ổn định về giải quyết tranh chấp trong khuôn khổ WTO tại Việt Nam
• 3.2.2. Nâng cao năng lực nguồn nhân lực chuyên về vấn đề giải quyết tranh chấp tại WTO
• 3.2.3. Chủ động phối hợp với Hiệp hội doanh nghiệp và doanh nghiệp
• 3.3. Giải pháp đề xuất dành cho Hiệp hội doanh nghiệp (VASEP, VCCI)
• 3.3.1. Chủ động hơn nữa trong việc tham gia vào quá trình giải quyết tranh chấp
• 3.3.2. Hỗ trợ để doanh nghiệp tham gia nhiều hơn quá trình giải quyết tranh chấp
• 3.4. Giải pháp đề xuất cho doanh nghiệp
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC
• Phụ lục 1. Diễn biến chi tiết vụ kiện DS404
• Phụ lục 2. Bảng câu hỏi khảo sát nhận thức, đánh giá và sự tham gia của doanh nghiệp xuất khẩu thủy sản vào việc tham gia giải quyết tranh chấp của Việt Nam tại WTO
• Phụ lục 3. Danh sách các doanh nghiệp phản hồi bảng câu hỏi
• Phụ lục 4. Hiệp định về chống bán phá giá của WTO
• Phụ lục 5. Thỏa thuận ghi nhận về các quy tắc và thủ tục điều chỉnh việc giải quyết tranh chấp của WTO

I. Giới thiệu về cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO

Cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO là một phần quan trọng trong hệ thống thương mại quốc tế, nhằm bảo vệ quyền lợi của các quốc gia thành viên, bao gồm cả doanh nghiệp xuất khẩu. Cơ chế này cho phép các quốc gia khiếu nại về các biện pháp thương mại không công bằng, như kiện chống bán phá giá. Đặc biệt, trong bối cảnh thủy sản Việt Nam, việc sử dụng cơ chế này trở nên cần thiết khi ngành hàng này thường xuyên đối mặt với các vụ kiện từ các thị trường lớn như Hoa Kỳ. Theo thống kê, từ năm 1995 đến 2013, có tới 466 vụ tranh chấp được đưa ra giải quyết tại WTO, trong đó gần 20.8% liên quan đến chống bán phá giá. Điều này cho thấy tầm quan trọng của cơ chế này trong việc bảo vệ quyền lợi doanh nghiệp.

1.1. Tính ưu việt của cơ chế giải quyết tranh chấp

Cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO được thiết kế để đảm bảo tính công bằng và minh bạch trong thương mại quốc tế. Các nguyên tắc như quy trình, thủ tục và các cơ quan tham gia đều được quy định rõ ràng, giúp các quốc gia có thể bảo vệ quyền lợi của mình một cách hiệu quả. Đặc biệt, trong các vụ kiện liên quan đến thủy sản Việt Nam, việc tham gia vào cơ chế này không chỉ giúp doanh nghiệp bảo vệ quyền lợi mà còn nâng cao vị thế cạnh tranh trên thị trường quốc tế. Các vụ kiện như cá Basa và tôm đã cho thấy sự cần thiết của việc sử dụng cơ chế này để đối phó với các biện pháp phòng vệ thương mại từ các quốc gia khác.

II. Thực trạng kiện chống bán phá giá đối với thủy sản Việt Nam

Ngành thủy sản Việt Nam đã phải đối mặt với nhiều vụ kiện chống bán phá giá từ các thị trường lớn, đặc biệt là Hoa Kỳ. Hai vụ kiện điển hình là vụ cá Basa và tôm đã gây ra nhiều thiệt hại cho ngành này. Theo số liệu, các doanh nghiệp xuất khẩu thủy sản đã bị áp dụng mức thuế cao, ảnh hưởng đến khả năng cạnh tranh của họ. Việc này không chỉ làm giảm doanh thu mà còn ảnh hưởng đến hàng triệu lao động trong ngành. Do đó, việc nghiên cứu và áp dụng các giải pháp bảo vệ quyền lợi doanh nghiệp là rất cần thiết. Các doanh nghiệp cần chủ động tham gia vào quá trình giải quyết tranh chấp tại WTO để bảo vệ quyền lợi của mình.

2.1. Các vụ kiện tiêu biểu

Vụ kiện chống bán phá giá cá Basa và tôm đã thu hút sự chú ý lớn từ các nhà nghiên cứu và doanh nghiệp. Cụ thể, vụ kiện cá Basa đã diễn ra từ năm 2002 và vụ kiện tôm từ năm 2003. Các doanh nghiệp Việt Nam đã phải đối mặt với mức thuế cao từ phía Hoa Kỳ, điều này đã làm giảm khả năng cạnh tranh của sản phẩm thủy sản Việt Nam trên thị trường quốc tế. Việc này không chỉ ảnh hưởng đến doanh thu mà còn gây ra nhiều hệ lụy cho ngành thủy sản, từ việc giảm sản lượng đến việc sa thải lao động. Do đó, việc tìm kiếm các giải pháp hiệu quả để bảo vệ quyền lợi doanh nghiệp là rất cần thiết.

III. Giải pháp bảo vệ quyền lợi doanh nghiệp xuất khẩu thủy sản

Để bảo vệ quyền lợi của doanh nghiệp xuất khẩu thủy sản, cần có một số giải pháp cụ thể. Đầu tiên, cần xây dựng một cơ chế ổn định về giải quyết tranh chấp trong khuôn khổ WTO tại Việt Nam. Điều này bao gồm việc nâng cao năng lực cho các cơ quan nhà nước và hiệp hội doanh nghiệp trong việc tham gia vào các vụ kiện. Thứ hai, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan nhà nước, hiệp hội và doanh nghiệp để đảm bảo rằng các doanh nghiệp có thể chủ động tham gia vào quá trình giải quyết tranh chấp. Cuối cùng, việc cung cấp hỗ trợ pháp lý cho các doanh nghiệp cũng là một yếu tố quan trọng để giúp họ có thể đối phó hiệu quả với các vụ kiện.

3.1. Nâng cao năng lực và phối hợp

Nâng cao năng lực cho các cơ quan nhà nước và hiệp hội doanh nghiệp là rất quan trọng. Cần tổ chức các khóa đào tạo về pháp lý trong xuất khẩu và cơ chế giải quyết tranh chấp tại WTO. Đồng thời, việc phối hợp giữa các bên liên quan cũng cần được cải thiện. Các hiệp hội như VASEP và VCCI cần chủ động hơn trong việc hỗ trợ doanh nghiệp tham gia vào các vụ kiện. Sự phối hợp này không chỉ giúp doanh nghiệp có thêm thông tin mà còn tạo ra một mạng lưới hỗ trợ mạnh mẽ, giúp họ có thể đối phó với các vụ kiện một cách hiệu quả hơn.

## Tổng quan nghiên cứu

Ngành thủy sản là một trong những ngành hàng chủ lực của Việt Nam, chiếm khoảng 4.8% tổng kim ngạch xuất khẩu trong 8 tháng đầu năm 2013. Tuy nhiên, ngành này đang đối mặt với nguy cơ bị kiện chống bán phá giá (CBPG) tại các thị trường lớn như Hoa Kỳ và EU. Từ năm 1995 đến 2013, đã có 466 vụ tranh chấp được giải quyết tại WTO, trong đó gần 20.8% liên quan đến CBPG, đặc biệt là các vụ kiện về thủy sản. Việt Nam đã tham gia 18 vụ giải quyết tranh chấp tại WTO, trong đó 8 vụ liên quan đến CBPG, và hai vụ kiện do Việt Nam khởi xướng đều liên quan đến mặt hàng thủy sản. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng sử dụng cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO để bảo vệ doanh nghiệp xuất khẩu thủy sản Việt Nam, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả sử dụng cơ chế này. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 1995-2013, với dữ liệu thu thập từ các báo cáo WTO, VASEP, VCCI và khảo sát thực tế tại các doanh nghiệp xuất khẩu thủy sản Việt Nam, chủ yếu ở khu vực miền Tây Nam Bộ.

## Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

### Khung lý thuyết áp dụng

- **Cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO (DSU)**: Là tổng thể các cơ quan, nguyên tắc và quy trình giải quyết tranh chấp giữa các thành viên WTO, bao gồm Dispute Settlement Body (DSB), Ban hội thẩm và Cơ quan phúc thẩm.
- **Hiệp định về chống bán phá giá (ADA)**: Quy định các điều kiện áp thuế CBPG, thủ tục điều tra và quyền tố tụng trong các vụ kiện CBPG.
- **Nguyên tắc giải quyết tranh chấp WTO**: Bình đẳng giữa các thành viên, bí mật trong quá trình giải quyết, đồng thuận phủ quyết trong các quyết định.
- **Khái niệm về CBPG**: Là biện pháp chống lại sự cạnh tranh không lành mạnh bằng cách bán hàng hóa với giá thấp hơn giá trị hợp lý gây thiệt hại cho ngành sản xuất trong nước.

### Phương pháp nghiên cứu

- **Nguồn dữ liệu**: Sử dụng dữ liệu thứ cấp từ các báo cáo WTO, VASEP, VCCI, các nghiên cứu chuyên sâu và dữ liệu sơ cấp thu thập qua khảo sát 31 doanh nghiệp xuất khẩu thủy sản bị kiện CBPG tại Hoa Kỳ.
- **Phương pháp phân tích**: Phân tích định tính dựa trên tổng hợp số liệu, đánh giá thực trạng và so sánh kinh nghiệm quốc tế. Phỏng vấn chuyên gia từ Bộ Công Thương, VCCI và VASEP để làm rõ vai trò các bên liên quan.
- **Timeline nghiên cứu**: Dữ liệu quốc tế từ 1995-2013, dữ liệu trong nước từ 2009-2012, khảo sát và phỏng vấn thực hiện trong giai đoạn nghiên cứu luận văn.

## Kết quả nghiên cứu và thảo luận

### Những phát hiện chính

- Việt Nam đã bị kiện CBPG trong 2 vụ chính liên quan đến cá basa (2002) và tôm (2003) tại Hoa Kỳ, ảnh hưởng đến 74 doanh nghiệp tôm và 32 doanh nghiệp cá basa, với mức thuế CBPG kéo dài và gây thiệt hại lớn.
- Hoa Kỳ áp dụng phương pháp "Zeroing" và mức thuế suất toàn quốc không phù hợp với quy định WTO, tạo cơ sở để Việt Nam kiện ra WTO.
- Việt Nam đã chủ động tham gia 18 vụ tranh chấp tại WTO, trong đó 2 vụ kiện do Việt Nam khởi xướng (DS404, DS429) liên quan đến tôm, thể hiện bước tiến trong việc sử dụng cơ chế giải quyết tranh chấp.
- Kinh nghiệm quốc tế cho thấy các nước như Brazil, Argentina, Trung Quốc và Thái Lan thành công nhờ xây dựng cơ quan chuyên trách, phối hợp chặt chẽ giữa nhà nước, hiệp hội và doanh nghiệp, đồng thời sử dụng hỗ trợ pháp lý hiệu quả và tiết kiệm.

### Thảo luận kết quả

Việc Việt Nam bị kiện CBPG tại Hoa Kỳ đã gây ra thiệt hại nghiêm trọng cho ngành thủy sản, đặc biệt khi các biện pháp áp thuế không công bằng được áp dụng. Sự chủ động tham gia giải quyết tranh chấp tại WTO giúp Việt Nam bảo vệ quyền lợi doanh nghiệp, đồng thời nâng cao nhận thức và năng lực pháp lý trong nước. So với các nước đang phát triển khác, Việt Nam còn nhiều hạn chế trong công tác tổ chức và phối hợp giữa các bên liên quan. Việc áp dụng phương pháp "Zeroing" của Hoa Kỳ đã bị nhiều nước kiện và bị WTO phán quyết vi phạm, tạo tiền lệ quan trọng cho Việt Nam trong các vụ kiện tương lai. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ số lượng vụ kiện theo năm và bảng so sánh mức thuế CBPG qua các giai đoạn rà soát hành chính.

## Đề xuất và khuyến nghị

- **Xây dựng cơ quan chuyên trách giải quyết tranh chấp WTO**: Thiết lập bộ phận chuyên môn tại Bộ Công Thương để quản lý toàn bộ quá trình kiện tụng, phối hợp với các bên liên quan, hoàn thành trong 1 năm.
- **Nâng cao năng lực pháp lý và đào tạo chuyên sâu**: Tổ chức các khóa đào tạo, hội thảo nâng cao kiến thức về WTO và DSU cho cán bộ nhà nước, doanh nghiệp và hiệp hội, thực hiện liên tục hàng năm.
- **Tăng cường phối hợp giữa nhà nước, hiệp hội và doanh nghiệp**: Thiết lập cơ chế trao đổi thông tin, hỗ trợ pháp lý và tài chính cho doanh nghiệp tham gia vụ kiện, đảm bảo sự đồng thuận và hiệu quả trong 6 tháng tới.
- **Sử dụng hiệu quả các nguồn hỗ trợ pháp lý quốc tế**: Tận dụng Trung tâm tư vấn luật WTO (ACWL) và các tổ chức tư vấn uy tín để giảm chi phí và nâng cao chất lượng kiện tụng, áp dụng cho từng vụ việc cụ thể.
- **Khuyến khích doanh nghiệp chủ động tham gia và cung cấp thông tin**: Tăng cường tuyên truyền, hỗ trợ doanh nghiệp trong việc thu thập bằng chứng và tham gia quá trình giải quyết tranh chấp, triển khai trong 1 năm.

## Đối tượng nên tham khảo luận văn

- **Cơ quan quản lý nhà nước**: Bộ Công Thương, Cục Quản lý cạnh tranh để xây dựng chính sách và tổ chức thực hiện các vụ kiện WTO.
- **Hiệp hội doanh nghiệp**: VASEP, VCCI để hỗ trợ doanh nghiệp, phối hợp với nhà nước trong các vụ kiện và nâng cao năng lực pháp lý.
- **Doanh nghiệp xuất khẩu thủy sản**: Nắm bắt kiến thức về cơ chế giải quyết tranh chấp, chủ động tham gia và bảo vệ quyền lợi trong các vụ kiện CBPG.
- **Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành kinh tế, thương mại quốc tế**: Tài liệu tham khảo về cơ chế giải quyết tranh chấp WTO, kinh nghiệm quốc tế và thực trạng Việt Nam.

## Câu hỏi thường gặp

1. **Cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO là gì?**  
Là hệ thống các quy trình, cơ quan và nguyên tắc giúp các thành viên WTO giải quyết tranh chấp thương mại một cách minh bạch và công bằng.

2. **Việt Nam đã tham gia bao nhiêu vụ kiện tại WTO?**  
Tính đến năm 2013, Việt Nam đã tham gia 18 vụ, trong đó 2 vụ kiện do Việt Nam khởi xướng liên quan đến thủy sản.

3. **Phương pháp "Zeroing" là gì và tại sao bị phản đối?**  
"Zeroing" là phương pháp tính biên độ phá giá chỉ tính các giá trị dương, bỏ qua giá trị âm, làm tăng mức thuế CBPG không công bằng, bị nhiều nước kiện tại WTO.

4. **Vai trò của hiệp hội doanh nghiệp trong các vụ kiện WTO?**  
Hiệp hội giúp phát hiện vi phạm, cung cấp bằng chứng, hỗ trợ pháp lý và tham gia đoàn kiện, tạo cầu nối giữa doanh nghiệp và nhà nước.

5. **Làm thế nào để doanh nghiệp Việt Nam tham gia hiệu quả vào cơ chế giải quyết tranh chấp?**  
Doanh nghiệp cần nâng cao nhận thức, phối hợp với hiệp hội và nhà nước, chủ động cung cấp thông tin và tham gia các hoạt động pháp lý liên quan.

## Kết luận

- Cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO là công cụ hiệu quả để bảo vệ doanh nghiệp xuất khẩu thủy sản Việt Nam trước các vụ kiện CBPG.  
- Việt Nam đã có bước tiến quan trọng khi chủ động tham gia và khởi kiện tại WTO, đặc biệt trong lĩnh vực thủy sản.  
- Các biện pháp không công bằng như "Zeroing" của Hoa Kỳ đã bị WTO phán quyết vi phạm, tạo tiền lệ bảo vệ quyền lợi cho Việt Nam.  
- Kinh nghiệm quốc tế chỉ ra tầm quan trọng của cơ quan chuyên trách, phối hợp chặt chẽ giữa nhà nước, hiệp hội và doanh nghiệp, cùng việc sử dụng hỗ trợ pháp lý hiệu quả.  
- Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực và hiệu quả sử dụng cơ chế giải quyết tranh chấp WTO trong thời gian tới.

Hành động tiếp theo là triển khai các giải pháp đề xuất, tăng cường đào tạo và phối hợp liên ngành để bảo vệ quyền lợi doanh nghiệp xuất khẩu thủy sản Việt Nam một cách bền vững.