Luận văn thạc sĩ: Nâng cao năng lực đổi mới sáng tạo của Việt Nam thông qua sở hữu trí tuệ

• Tác giả: Nguyen Hai Phong
• Người hướng dẫn: Assoc. Le Thi Thu Ha
• Trường học: Foreign Trade University
• Chuyên ngành: International Trade Law and Policy
• Đề tài: Nâng Cao Năng Lực Đổi Mới Sáng Tạo Của Việt Nam Qua Sở Hữu Trí Tuệ
• Loại tài liệu: master thesis
• Năm xuất bản: 2020
• Địa điểm: Hanoi

• CERTIFICATION
• ACKNOWLEDGEMENTS
• TABLE OF CONTENTS
• LIST OF ABBREVIATIONS
• LIST OF TABLES
• LIST OF FIGURES
• ABSTRACT
• 1. CHAPTER 1: THEORETICAL BACKGROUND
• 1.1. National innovative capacity
• 1.2. Definition and related concepts
• 1.3. Measurement of National Innovative Capacity
• 1.4. Global Innovation Index
• 1.4.1. Definition of Global Innovation Index
• 1.4.2. Dimensions of Global Innovation Index
• 1.5. Definition of Intellectual Property and related concepts
• 1.5.1. The role of Intellectual Property
• 1.5.2. Relation between Intellectual Property and Global Innovation Index
• 1.6. Intellectual Property-related Indicators. The meaning and calculation of Intellectual Property-related indicators in Global Innovation Index
• 2. CHAPTER 2: RECENT CONTRIBUTION OF INTELLECTUAL PROPERTY TO VIETNAM’S INNOVATIVE CAPACITY
• 2.1. Recent improvement of Vietnam’s Innovative Capacity through Global Innovation Index
• 2.2. General picture of Vietnam in Global Innovation Index
• 2.3. Vietnam in Global Innovation Index as compared to certain countries
• 2.3.1. on the number of patent applications
• 2.3.2. on the number of applications for Utility solutions
• 2.3.3. on the number of groups of goods and services in the application for trademark registration
• 2.3.4. on the number of industrial designs in the application
• 2.4. The need to improve Vietnam’s national capacity through Patents and Utility Models/Solutions
• 2.4.1. Patents and Utility Models/Solutions are to be focused
• 2.4.2. Trend of Vietnam’s Patents and Utility Models/Solutions
• 2.4.3. Possible additional Trademark - related indicators
• 3. CHAPTER 3: EFFORTS, PROBLEMS AND POSSIBLE SOLUTIONS TO ENHANCE VIETNAM’S INNOVATIVE CAPACITY THROUGH INTELLECTUAL PROPERTY
• 3.1. Vietnam’s efforts to improve Intellectual Property – related indicators
• 3.2. Regulatory framework - Directions of the Government
• 3.3. National Intellectual Property Strategy
• 3.4. National Program on development of Vietnam Intellectual Property Assets
• 3.5. Technology and Innovation Support Center networking Program and Enabling Intellectual Property Environment Project
• 3.6. Tasks to be done and problems to be solved
• 3.7. The tasks to achieve the objective of increasing IP-related indicators. The need to improve national tool for measurement of innovation as supplementary indicators to GII. Possible solutions to enhance Vietnam’s innovative capacity through Intellectual Property
• 3.7.1. To improve national tool for measurement of Vietnam’s innovative capacity
• 3.7.2. Improve IP-related GII indicators by increasing quantity and quality of IPR applications and granted protection titles
• 3.7.3. Promote efficient implementation of the National Intellectual Property strategy, Program and Project

I. Khái niệm và bối cảnh

Nâng cao năng lực đổi mới sáng tạo của Việt Nam là một yếu tố quan trọng trong việc phát triển kinh tế. Sở hữu trí tuệ (IP) đóng vai trò then chốt trong việc bảo vệ và thúc đẩy các sáng kiến đổi mới. Theo Chỉ số Đổi mới Toàn cầu (GII), năng lực đổi mới sáng tạo của một quốc gia được đo lường qua nhiều chỉ số khác nhau, bao gồm số lượng đơn đăng ký sáng chế và mô hình tiện ích. Việt Nam đã có những bước tiến đáng kể trong việc cải thiện vị trí của mình trên GII, từ vị trí 76 lên 52 trong giai đoạn 2012-2015. Tuy nhiên, sự phát triển này vẫn chưa đủ để đáp ứng yêu cầu của thị trường toàn cầu.

1.1. Định nghĩa và các khái niệm liên quan

Năng lực đổi mới sáng tạo được định nghĩa là khả năng của một quốc gia trong việc phát triển và áp dụng các công nghệ mới. Chính sách sở hữu trí tuệ là một phần quan trọng trong việc tạo ra môi trường thuận lợi cho đổi mới sáng tạo. Các chỉ số liên quan đến sở hữu trí tuệ trong GII giúp đánh giá mức độ bảo vệ và khuyến khích sáng tạo trong nền kinh tế. Việc hiểu rõ các khái niệm này là cần thiết để xây dựng các chiến lược phát triển hiệu quả.

II. Đóng góp của sở hữu trí tuệ vào năng lực đổi mới sáng tạo của Việt Nam

Sở hữu trí tuệ đã có những đóng góp quan trọng vào việc nâng cao năng lực sáng tạo của Việt Nam. Các chỉ số liên quan đến IP trong GII cho thấy sự gia tăng đáng kể trong số lượng đơn đăng ký sáng chế và mô hình tiện ích. Điều này không chỉ phản ánh sự phát triển của các doanh nghiệp mà còn cho thấy sự quan tâm của chính phủ trong việc thúc đẩy đổi mới công nghệ. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều thách thức cần vượt qua, bao gồm việc nâng cao chất lượng và số lượng các đơn đăng ký IP.

2.1. Tình hình hiện tại của Việt Nam trong GII

Việt Nam đã có những bước tiến đáng kể trong GII, nhưng vẫn còn nhiều chỉ số cần cải thiện. Số lượng đơn đăng ký sáng chế và mô hình tiện ích vẫn còn thấp so với các nước trong khu vực. Chính phủ đã triển khai nhiều chương trình nhằm nâng cao năng lực đổi mới sáng tạo, nhưng cần có những biện pháp cụ thể hơn để khuyến khích các doanh nghiệp tham gia vào quá trình này.

III. Giải pháp nâng cao năng lực đổi mới sáng tạo qua sở hữu trí tuệ

Để nâng cao năng lực đổi mới sáng tạo, Việt Nam cần tập trung vào việc cải thiện các chỉ số liên quan đến sở hữu trí tuệ. Các giải pháp bao gồm việc tăng cường giáo dục và đào tạo về IP, cải thiện khung pháp lý và chính sách hỗ trợ cho các doanh nghiệp. Việc xây dựng một hệ sinh thái đổi mới sáng tạo mạnh mẽ sẽ giúp tạo ra môi trường thuận lợi cho sự phát triển của các công nghệ mới và bảo vệ quyền lợi của các nhà sáng tạo.

3.1. Cải cách chính sách sở hữu trí tuệ

Cải cách chính sách sở hữu trí tuệ là cần thiết để tạo ra một môi trường thuận lợi cho đổi mới sáng tạo. Chính phủ cần xem xét lại các quy định hiện hành và đưa ra các chính sách khuyến khích đầu tư vào nghiên cứu và phát triển. Việc bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ một cách hiệu quả sẽ giúp các doanh nghiệp yên tâm hơn trong việc đầu tư vào đổi mới sáng tạo.

Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế, năng lực đổi mới sáng tạo quốc gia (National Innovative Capacity - NIC) được xem là yếu tố then chốt tạo nên sức cạnh tranh của nền kinh tế. Từ năm 2007, chỉ số Đổi mới sáng tạo Toàn cầu (Global Innovation Index - GII) đã trở thành công cụ đo lường và so sánh năng lực đổi mới sáng tạo của các quốc gia trên thế giới. Việt Nam, với sự phát triển nhanh chóng trong những năm gần đây, đã có những bước tiến đáng kể trên bảng xếp hạng GII, từ vị trí 76 (2012-2013) lên đến 42 trong năm 2019, thể hiện sự cải thiện rõ rệt về năng lực đổi mới sáng tạo.

Tuy nhiên, mặc dù Chính phủ Việt Nam đã có nhiều nỗ lực trong việc hoàn thiện chính sách khoa học công nghệ và sở hữu trí tuệ (Intellectual Property - IP), năng lực đổi mới sáng tạo của Việt Nam vẫn chưa đạt được kỳ vọng của xã hội. Luận văn tập trung phân tích vai trò của sở hữu trí tuệ trong việc nâng cao năng lực đổi mới sáng tạo của Việt Nam, đặc biệt thông qua các chỉ số liên quan đến IP trong GII giai đoạn 2013-2019. Mục tiêu nghiên cứu nhằm hệ thống hóa cơ sở lý thuyết về NIC, GII và IP, đánh giá đóng góp của IP vào năng lực đổi mới sáng tạo của Việt Nam, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả sử dụng IP để thúc đẩy đổi mới sáng tạo quốc gia.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các chỉ số liên quan đến sở hữu trí tuệ trong GII, so sánh với các quốc gia trong khu vực ASEAN và Đông Bắc Á, với dữ liệu chủ yếu từ Văn phòng Sở hữu trí tuệ Việt Nam và các báo cáo quốc tế. Ý nghĩa nghiên cứu góp phần cung cấp cơ sở khoa học cho việc hoàn thiện chính sách sở hữu trí tuệ và đổi mới sáng tạo, từ đó nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

• Lý thuyết năng lực đổi mới sáng tạo quốc gia (NIC): Được định nghĩa là tiềm năng của một quốc gia trong việc tạo ra các đổi mới có giá trị thương mại, bao gồm các yếu tố thể chế, nguồn lực con người, hạ tầng, điều kiện thị trường và môi trường kinh doanh. NIC không chỉ là kết quả đổi mới mà còn là các nhân tố quyết định quá trình đổi mới (Furman, Porter và Stern, 2002).

• Mô hình chỉ số Đổi mới sáng tạo Toàn cầu (GII): GII bao gồm hai nhóm chỉ số chính là Chỉ số Đầu vào Đổi mới (Innovation Input Sub-index) và Chỉ số Đầu ra Đổi mới (Innovation Output Sub-index), với tổng cộng 7 trụ cột đo lường các khía cạnh như thể chế, nguồn nhân lực, hạ tầng, thị trường, sự tinh vi của doanh nghiệp, kết quả tri thức và công nghệ, cũng như sản phẩm sáng tạo. Trong đó, các chỉ số liên quan đến sở hữu trí tuệ được phân bổ trong các trụ cột như Thể chế, Sự tinh vi của doanh nghiệp, Kết quả tri thức và công nghệ, và Sản phẩm sáng tạo.

• Khái niệm sở hữu trí tuệ (IP) và quyền sở hữu trí tuệ (IPR): IP bao gồm các quyền đối với các sáng tạo trí tuệ như bản quyền, bằng sáng chế, kiểu dáng công nghiệp, nhãn hiệu, và các quyền liên quan khác. IP đóng vai trò là công cụ thúc đẩy đổi mới sáng tạo thông qua việc bảo vệ quyền lợi kinh tế của nhà sáng tạo, tạo động lực đầu tư nghiên cứu và phát triển.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: năng lực đổi mới sáng tạo quốc gia, chỉ số đổi mới sáng tạo toàn cầu, sở hữu trí tuệ, bằng sáng chế, nhãn hiệu, chỉ số đầu vào và đầu ra đổi mới, hiệu quả đổi mới sáng tạo.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu định tính chủ yếu, kết hợp với phân tích số liệu thứ cấp:

• Nguồn dữ liệu: Thu thập từ các báo cáo GII của WIPO, Văn phòng Sở hữu trí tuệ Việt Nam, các tổ chức quốc tế như Ngân hàng Thế giới, OECD, và các nghiên cứu khoa học liên quan.

• Phương pháp phân tích: Phân tích tổng hợp, so sánh, đối chiếu các chỉ số IP trong GII của Việt Nam với các quốc gia trong khu vực ASEAN và Đông Bắc Á. Đánh giá điểm mạnh, điểm yếu của Việt Nam qua các chỉ số đầu vào và đầu ra đổi mới sáng tạo, đặc biệt tập trung vào các chỉ số liên quan đến sở hữu trí tuệ.

• Timeline nghiên cứu: Tập trung phân tích dữ liệu và xu hướng từ năm 2013 đến 2019, giai đoạn có nhiều biến động và cải thiện rõ nét trong bảng xếp hạng GII của Việt Nam.

• Cỡ mẫu và chọn mẫu: Dữ liệu được lấy từ toàn bộ các chỉ số GII liên quan đến sở hữu trí tuệ của Việt Nam và các quốc gia đối chiếu trong khu vực, đảm bảo tính đại diện và so sánh hợp lý.

Phương pháp nghiên cứu nhằm cung cấp cái nhìn sâu sắc về vai trò của sở hữu trí tuệ trong việc nâng cao năng lực đổi mới sáng tạo quốc gia, đồng thời làm rõ các hạn chế và tiềm năng phát triển của Việt Nam trong lĩnh vực này.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Việt Nam đạt vị trí 42/129 quốc gia trong GII 2019, tăng 3 bậc so với năm 2018, với điểm số đầu ra đổi mới sáng tạo (37) vượt trội hơn so với điểm đầu vào (63), cho thấy hiệu quả sử dụng nguồn lực đổi mới sáng tạo cao.

2. Điểm mạnh của Việt Nam tập trung ở các chỉ số liên quan đến sở hữu trí tuệ và công nghệ, như xuất khẩu công nghệ cao (hạng 1), tăng trưởng năng suất lao động (hạng 3), số lượng nhãn hiệu đăng ký theo xuất xứ (hạng 24), và tạo lập ứng dụng di động (hạng 13). Các chỉ số này phản ánh sự phát triển tích cực của các sản phẩm sáng tạo và thương mại hóa IP.

3. Các chỉ số yếu kém chủ yếu nằm ở hạ tầng và nguồn nhân lực, như chi phí sa thải lao động (hạng 101), khả năng giải quyết phá sản (hạng 110), tỷ lệ nhập cư sinh viên bậc đại học (hạng 104), và xuất nhập khẩu dịch vụ ICT (hạng trên 120). Điều này cho thấy các rào cản về thể chế và nguồn lực vẫn còn hạn chế sự phát triển bền vững của đổi mới sáng tạo.

4. Chỉ số liên quan đến bằng sáng chế và mô hình tiện ích của Việt Nam còn thấp so với các nước trong khu vực, mặc dù có xu hướng tăng trưởng tích cực. Ví dụ, số lượng đơn đăng ký bằng sáng chế và mô hình tiện ích trên GDP của Việt Nam vẫn thấp hơn nhiều so với các nước ASEAN và Đông Bắc Á.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những điểm mạnh về IP trong GII của Việt Nam có thể được giải thích bởi sự tập trung của Chính phủ vào chính sách sở hữu trí tuệ, đầu tư vào nghiên cứu và phát triển, cũng như sự gia tăng của các doanh nghiệp công nghệ cao và xuất khẩu sản phẩm sáng tạo. Việc Việt Nam đứng đầu về xuất khẩu công nghệ cao và tăng trưởng năng suất lao động cho thấy IP đã trở thành công cụ quan trọng thúc đẩy đổi mới sáng tạo và phát triển kinh tế.

Tuy nhiên, các điểm yếu về hạ tầng và nguồn nhân lực phản ánh những thách thức trong việc xây dựng môi trường đổi mới sáng tạo toàn diện. Chi phí sa thải lao động cao và khó khăn trong giải quyết phá sản làm giảm tính linh hoạt của thị trường lao động và doanh nghiệp, ảnh hưởng đến khả năng đổi mới. Tỷ lệ sinh viên quốc tế thấp và hạn chế trong dịch vụ ICT cũng làm giảm khả năng hấp thụ và lan tỏa tri thức mới.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, kết quả này phù hợp với xu hướng chung của các nước đang phát triển, nơi mà đầu tư vào IP và đổi mới sáng tạo đã có tiến bộ nhưng vẫn cần cải thiện về thể chế và nguồn lực con người. Việc trình bày dữ liệu qua biểu đồ so sánh điểm số GII theo từng trụ cột và bảng xếp hạng các chỉ số IP sẽ giúp minh họa rõ nét hơn về vị trí và xu hướng của Việt Nam.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường hoàn thiện khung pháp lý và thể chế về sở hữu trí tuệ nhằm giảm chi phí hành chính, nâng cao hiệu quả bảo hộ và thực thi quyền IP. Mục tiêu nâng điểm chỉ số Thể chế (Pillar 1) trong GII trong vòng 3 năm tới. Chủ thể thực hiện: Bộ Khoa học và Công nghệ, Bộ Tư pháp.

2. Đẩy mạnh đầu tư phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao trong lĩnh vực khoa học công nghệ và IP, bao gồm tăng cường đào tạo, thu hút sinh viên quốc tế và nâng cao kỹ năng cho doanh nghiệp. Mục tiêu tăng tỷ lệ sinh viên quốc tế và nhân lực tri thức trong 5 năm tới. Chủ thể thực hiện: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các trường đại học, doanh nghiệp.

3. Khuyến khích doanh nghiệp tăng cường đăng ký và thương mại hóa bằng sáng chế, mô hình tiện ích và nhãn hiệu, thông qua các chính sách hỗ trợ tài chính, tư vấn và xúc tiến thị trường. Mục tiêu tăng số lượng đơn đăng ký IP trên GDP ít nhất 20% trong 3 năm. Chủ thể thực hiện: Văn phòng Sở hữu trí tuệ Việt Nam, các hiệp hội doanh nghiệp.

4. Phát triển hạ tầng công nghệ thông tin và truyền thông (ICT) đồng bộ, nâng cao khả năng tiếp cận và sử dụng dịch vụ ICT trong doanh nghiệp và nghiên cứu. Mục tiêu cải thiện các chỉ số ICT trong GII trong vòng 4 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Thông tin và Truyền thông, các nhà cung cấp dịch vụ.

Các giải pháp trên cần được phối hợp đồng bộ, có lộ trình rõ ràng và giám sát chặt chẽ để đảm bảo hiệu quả và bền vững trong việc nâng cao năng lực đổi mới sáng tạo của Việt Nam thông qua sở hữu trí tuệ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Các nhà hoạch định chính sách và cơ quan quản lý nhà nước: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và dữ liệu thực tiễn để xây dựng và hoàn thiện chính sách sở hữu trí tuệ và đổi mới sáng tạo, giúp nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia.

2. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực kinh tế, luật thương mại quốc tế và sở hữu trí tuệ: Tài liệu hệ thống hóa lý thuyết và phân tích sâu sắc về mối quan hệ giữa IP và năng lực đổi mới sáng tạo, hỗ trợ nghiên cứu chuyên sâu và phát triển học thuật.

3. Doanh nghiệp và nhà quản lý trong lĩnh vực công nghệ và sáng tạo: Luận văn giúp nhận diện vai trò của IP trong phát triển sản phẩm, thương mại hóa sáng tạo, từ đó xây dựng chiến lược quản lý và khai thác tài sản trí tuệ hiệu quả.

4. Các tổ chức hỗ trợ đổi mới sáng tạo và phát triển kinh tế: Bao gồm các viện nghiên cứu, tổ chức xúc tiến thương mại, quỹ đầu tư mạo hiểm, giúp định hướng hoạt động hỗ trợ doanh nghiệp và chính phủ trong việc thúc đẩy đổi mới sáng tạo dựa trên IP.

Câu hỏi thường gặp

1. Chỉ số Đổi mới sáng tạo Toàn cầu (GII) là gì và tại sao quan trọng?
   GII là công cụ đo lường năng lực đổi mới sáng tạo của các quốc gia dựa trên nhiều chỉ số đầu vào và đầu ra. Nó giúp các nhà hoạch định chính sách và doanh nghiệp đánh giá, so sánh và cải thiện môi trường đổi mới sáng tạo, từ đó nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia.

2. Sở hữu trí tuệ đóng vai trò như thế nào trong năng lực đổi mới sáng tạo?
   Sở hữu trí tuệ bảo vệ quyền lợi của nhà sáng tạo, tạo động lực đầu tư nghiên cứu và phát triển, đồng thời thúc đẩy thương mại hóa sản phẩm sáng tạo. Các chỉ số IP trong GII phản ánh mức độ phát triển và ứng dụng IP trong nền kinh tế.

3. Tại sao Việt Nam có điểm đầu ra đổi mới sáng tạo cao hơn điểm đầu vào?
   Điều này cho thấy Việt Nam có khả năng tận dụng hiệu quả các nguồn lực đầu tư vào đổi mới sáng tạo để tạo ra sản phẩm và công nghệ mới, thể hiện qua các chỉ số như xuất khẩu công nghệ cao, nhãn hiệu và ứng dụng di động.

4. Những thách thức lớn nhất của Việt Nam trong phát triển năng lực đổi mới sáng tạo là gì?
   Bao gồm chi phí sa thải lao động cao, khó khăn trong giải quyết phá sản, hạn chế về nguồn nhân lực chất lượng cao và hạ tầng ICT chưa đồng bộ, ảnh hưởng đến khả năng hấp thụ và lan tỏa tri thức.

5. Làm thế nào để doanh nghiệp có thể tận dụng sở hữu trí tuệ để nâng cao năng lực đổi mới sáng tạo?
   Doanh nghiệp cần tăng cường đăng ký bảo hộ IP, thực hiện các cuộc kiểm toán công nghệ và IP, xây dựng chiến lược khai thác và thương mại hóa tài sản trí tuệ, đồng thời hợp tác với các tổ chức nghiên cứu và phát triển.

Kết luận

• Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý thuyết về năng lực đổi mới sáng tạo quốc gia, chỉ số GII và vai trò của sở hữu trí tuệ trong đổi mới sáng tạo.
• Phân tích số liệu GII giai đoạn 2013-2019 cho thấy Việt Nam có sự cải thiện rõ rệt về năng lực đổi mới sáng tạo, đặc biệt trong các chỉ số liên quan đến sở hữu trí tuệ và công nghệ.
• Các điểm mạnh của Việt Nam tập trung vào xuất khẩu công nghệ cao, nhãn hiệu, và sản phẩm sáng tạo, trong khi các điểm yếu chủ yếu liên quan đến hạ tầng và nguồn nhân lực.
• Luận văn đề xuất các giải pháp hoàn thiện thể chế, phát triển nguồn nhân lực, thúc đẩy đăng ký và thương mại hóa IP, cũng như nâng cấp hạ tầng ICT nhằm nâng cao năng lực đổi mới sáng tạo bền vững.
• Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, giám sát tiến độ và đánh giá hiệu quả, đồng thời mở rộng nghiên cứu về các chỉ số bổ sung để đo lường chính xác hơn năng lực đổi mới sáng tạo của Việt Nam.

Hành động ngay hôm nay: Các nhà hoạch định chính sách, doanh nghiệp và nhà nghiên cứu nên phối hợp chặt chẽ để tận dụng tối đa vai trò của sở hữu trí tuệ trong thúc đẩy đổi mới sáng tạo, góp phần nâng cao sức cạnh tranh quốc gia trên trường quốc tế.