Tổng quan nghiên cứu

Rối loạn hành vi ở trẻ em là một vấn đề sức khỏe tâm thần phổ biến và có ảnh hưởng sâu rộng đến sự phát triển cá nhân cũng như môi trường gia đình và xã hội. Theo các nghiên cứu dịch tễ học quốc tế, tỷ lệ trẻ em mắc rối loạn thách thức chống đối (ODD) dao động từ 1% đến 11%, với tỷ lệ trung bình khoảng 3,3%, trong khi tỷ lệ rối loạn ứng xử (CD) trung bình khoảng 4%, với sự phổ biến cao hơn ở trẻ trai so với trẻ gái. Ở Việt Nam, mặc dù chưa có số liệu dịch tễ chính thức, nhưng theo ước tính và quan sát lâm sàng, rối loạn hành vi cũng là một thách thức lớn trong chăm sóc sức khỏe tâm thần trẻ em, đặc biệt trong độ tuổi từ 7 đến 16 tuổi.

Luận văn tập trung nghiên cứu trường hợp một trẻ nam 8 tuổi rưỡi có biểu hiện rối loạn hành vi chống đối, sống tại thành phố lớn, nhằm đánh giá các biểu hiện hành vi, lập kế hoạch và thực hiện can thiệp tâm lý bằng liệu pháp chơi theo quan điểm của D. Winnicott. Mục tiêu nghiên cứu là giúp thân chủ kiểm soát cảm xúc, giảm hành vi hung hăng, cải thiện mối quan hệ gia đình và xã hội, đồng thời đánh giá hiệu quả can thiệp. Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian nghỉ hè tại trường học nơi mẹ thân chủ làm hiệu trưởng, với sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà tâm lý, gia đình và nhà trường.

Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp một mô hình can thiệp tâm lý phù hợp, dựa trên liệu pháp chơi, góp phần nâng cao chất lượng chăm sóc sức khỏe tâm thần cho trẻ có rối loạn hành vi tại Việt Nam, đồng thời làm rõ vai trò của môi trường gia đình và trường học trong quá trình can thiệp.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết về rối loạn hành vi trẻ em và mô hình trị liệu chơi phân tâm học của D. Winnicott.

  1. Lý thuyết rối loạn hành vi trẻ em: Rối loạn hành vi được phân loại thành hai nhóm chính là rối loạn thách thức chống đối (ODD) và rối loạn ứng xử (CD), với các đặc điểm hành vi dai dẳng như chống đối, hung hăng, vi phạm các chuẩn mực xã hội. Các yếu tố nguyên nhân bao gồm tác động của gia đình (ví dụ: cha mẹ có bệnh tâm thần, áp lực gia đình), môi trường học tập (môi trường trường học, áp lực đồng trang lứa) và xã hội (văn hóa, cộng đồng). Các khái niệm chuyên ngành như chuyển dịch, chuyển dịch ngược cũng được áp dụng trong quá trình trị liệu.

  2. Mô hình trị liệu chơi của D. Winnicott: Trò chơi được xem là không gian chuyển tiếp giữa thực tại bên trong và bên ngoài của trẻ, giúp trẻ thể hiện cảm xúc, xung đột và phát triển bản thân. Trị liệu chơi theo Winnicott tập trung vào xây dựng mối quan hệ trị liệu an toàn, cho phép trẻ tự do chơi trong khung trị liệu rõ ràng, không phán xét, với sự đồng cảm và quan tâm vô điều kiện từ nhà trị liệu. Quá trình trị liệu gồm ba giai đoạn: mở đầu (xây dựng mối quan hệ), đi vào hoạt động (trò chơi và can thiệp), kết thúc (đánh giá và chuyển giao).

Các khái niệm công cụ trị liệu như chuyển dịch, chuyển dịch ngược, khung trị liệu, phòng chơi và đồ chơi cũng được sử dụng để hỗ trợ quá trình can thiệp.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp nghiên cứu lâm sàng mô tả, kết hợp đánh giá định tính và định lượng trên một trường hợp trẻ em có biểu hiện rối loạn hành vi chống đối.

  • Nguồn dữ liệu: Bao gồm thông tin nhân thân, cây phả hệ gia đình, quan sát trực tiếp trong các phiên trị liệu chơi, kết quả thang đo CBCL 6-11 do phụ huynh hoàn thành, trắc nghiệm khuôn hình phức hợp Rey B, và các ghi chép quá trình trị liệu.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích mô tả các biểu hiện hành vi, đánh giá sự thay đổi qua từng phiên trị liệu, so sánh điểm số CBCL trước và sau can thiệp. Phân tích định tính dựa trên quan sát và ghi chép quá trình chơi trị liệu, chú trọng vào các chủ đề chơi lặp lại và phản ứng của thân chủ.

  • Cỡ mẫu: Một trường hợp lâm sàng duy nhất, được lựa chọn do có biểu hiện rối loạn hành vi rõ rệt và sự phối hợp tốt từ gia đình.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian nghỉ hè, kéo dài khoảng 3 tháng, với các phiên trị liệu định kỳ hàng tuần.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Biểu hiện rối loạn hành vi rõ rệt: Thân chủ có các hành vi nóng giận, không kiểm soát được cảm xúc, đánh nhau với bạn bè và các em nhỏ, chơi game nhiều và có xu hướng chống đối người lớn. Trước can thiệp, điểm số CBCL cho thấy mức độ hành vi hung hăng và vi phạm quy tắc ở mức cao, với điểm tổng hợp trên 70, vượt ngưỡng cảnh báo.

  2. Ảnh hưởng của môi trường gia đình và trường học: Gia đình có áp lực lớn, bố thân chủ nóng tính, có hành vi bạo lực, mẹ kiên nhẫn nhưng cũng có lúc quá tải. Trường học có những phản ứng tiêu cực từ giáo viên và bạn bè, khiến thân chủ cảm thấy bị cô lập và bị quy chụp. Các yếu tố này góp phần duy trì và làm trầm trọng thêm các biểu hiện hành vi.

  3. Hiệu quả của liệu pháp chơi theo Winnicott: Qua khoảng 12 phiên trị liệu chơi, thân chủ dần thể hiện sự giảm bớt các hành vi hung hăng, biết kiểm soát cảm xúc hơn, tăng cường khả năng giao tiếp và hợp tác trong các hoạt động chơi. Điểm số CBCL sau can thiệp giảm khoảng 20% so với trước, đặc biệt ở các thang đo hành vi vi phạm và hung hăng.

  4. Vai trò của mối quan hệ trị liệu và khung trị liệu: Việc xây dựng mối quan hệ tin cậy giữa nhà trị liệu và thân chủ, cùng với khung trị liệu rõ ràng, giúp thân chủ cảm thấy an toàn để thể hiện bản thân qua trò chơi. Các chủ đề chơi lặp lại như kiểm soát, thách thức, và hợp tác phản ánh quá trình xử lý xung đột nội tâm và cải thiện kỹ năng xã hội.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu quốc tế về hiệu quả của liệu pháp chơi trong can thiệp rối loạn hành vi trẻ em, với tỷ lệ thành công từ 75-82% trong việc cải thiện các vấn đề cảm xúc và hành vi. Sự phối hợp giữa gia đình, nhà trường và nhà trị liệu là yếu tố then chốt giúp duy trì kết quả tích cực.

Việc áp dụng mô hình trị liệu chơi của Winnicott tại Việt Nam cho thấy tính khả thi và phù hợp trong bối cảnh văn hóa và xã hội hiện nay, đặc biệt khi các phương pháp can thiệp tâm lý cho trẻ em còn hạn chế. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm số CBCL trước và sau can thiệp, bảng tổng hợp các chủ đề chơi và phản ứng của thân chủ qua từng phiên trị liệu.

Tuy nhiên, nghiên cứu cũng có hạn chế về cỡ mẫu nhỏ và thời gian theo dõi ngắn, do đó cần các nghiên cứu tiếp theo với quy mô lớn hơn và thời gian dài hơn để khẳng định tính bền vững của kết quả.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo chuyên môn cho nhà trị liệu trẻ em: Đào tạo bài bản về liệu pháp chơi theo Winnicott và các phương pháp can thiệp tâm lý phù hợp với trẻ có rối loạn hành vi, nhằm nâng cao chất lượng dịch vụ. Thời gian: 6-12 tháng; Chủ thể: các trường đại học, trung tâm đào tạo tâm lý.

  2. Phối hợp chặt chẽ giữa gia đình, nhà trường và nhà trị liệu: Xây dựng chương trình hỗ trợ gia đình và giáo viên trong việc nhận biết, quản lý và hỗ trợ trẻ có rối loạn hành vi, nhằm tạo môi trường ổn định và tích cực cho trẻ phát triển. Thời gian: triển khai ngay và duy trì liên tục; Chủ thể: các cơ sở giáo dục, trung tâm y tế tâm thần.

  3. Phát triển các phòng chơi trị liệu tại trường học và cộng đồng: Thiết lập không gian trị liệu chơi chuyên biệt, trang bị đồ chơi và vật liệu phù hợp, tạo điều kiện thuận lợi cho trẻ tham gia trị liệu. Thời gian: 1-2 năm; Chủ thể: các trường học, trung tâm y tế, tổ chức xã hội.

  4. Nghiên cứu mở rộng và đánh giá hiệu quả can thiệp lâu dài: Thực hiện các nghiên cứu với cỡ mẫu lớn hơn, đa dạng về địa lý và văn hóa, theo dõi kết quả can thiệp trong dài hạn để hoàn thiện phương pháp và chính sách hỗ trợ. Thời gian: 2-3 năm; Chủ thể: các viện nghiên cứu, trường đại học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà tâm lý học và nhà trị liệu trẻ em: Nghiên cứu cung cấp kiến thức chuyên sâu về rối loạn hành vi và liệu pháp chơi, giúp nâng cao kỹ năng đánh giá và can thiệp lâm sàng.

  2. Giáo viên và cán bộ quản lý giáo dục: Hiểu rõ về đặc điểm hành vi của trẻ có rối loạn, từ đó xây dựng môi trường học tập thân thiện, hỗ trợ tích cực cho trẻ.

  3. Phụ huynh và người chăm sóc trẻ: Nhận thức về nguyên nhân, biểu hiện và cách hỗ trợ trẻ có rối loạn hành vi, đồng thời phối hợp hiệu quả với nhà trường và chuyên gia.

  4. Nhà nghiên cứu và hoạch định chính sách y tế tâm thần: Cung cấp dữ liệu thực tiễn và cơ sở lý thuyết để phát triển các chương trình chăm sóc sức khỏe tâm thần trẻ em phù hợp với bối cảnh Việt Nam.

Câu hỏi thường gặp

  1. Rối loạn hành vi ở trẻ em là gì?
    Rối loạn hành vi là các hành vi dai dẳng, lặp đi lặp lại vi phạm các chuẩn mực xã hội, như chống đối, hung hăng, vi phạm luật lệ. Ví dụ, trẻ thường xuyên đánh bạn hoặc không tuân thủ quy tắc ở trường.

  2. Liệu pháp chơi có hiệu quả như thế nào trong can thiệp rối loạn hành vi?
    Nghiên cứu cho thấy liệu pháp chơi giúp cải thiện 75-82% các vấn đề hành vi và cảm xúc ở trẻ, bằng cách tạo không gian an toàn để trẻ thể hiện và xử lý xung đột nội tâm qua trò chơi.

  3. Gia đình có vai trò gì trong quá trình can thiệp?
    Gia đình là môi trường quan trọng ảnh hưởng đến hành vi trẻ. Sự phối hợp giữa nhà trị liệu và gia đình giúp duy trì kết quả can thiệp, đồng thời hỗ trợ trẻ phát triển kỹ năng xã hội và kiểm soát cảm xúc.

  4. Có thể áp dụng liệu pháp chơi ở đâu?
    Liệu pháp chơi có thể thực hiện tại phòng khám, trường học, nhà ở hoặc các không gian cộng đồng phù hợp, miễn là đảm bảo khung trị liệu rõ ràng và môi trường an toàn cho trẻ.

  5. Làm thế nào để nhận biết trẻ có rối loạn hành vi?
    Trẻ có thể biểu hiện qua các hành vi như thường xuyên nóng giận, đánh bạn, không tuân thủ quy tắc, khó kiểm soát cảm xúc, ảnh hưởng tiêu cực đến học tập và quan hệ xã hội. Việc đánh giá chuyên sâu qua thang đo và quan sát lâm sàng là cần thiết.

Kết luận

  • Rối loạn hành vi ở trẻ em là vấn đề phổ biến, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự phát triển cá nhân và môi trường xã hội.
  • Liệu pháp chơi theo D. Winnicott là phương pháp can thiệp hiệu quả, giúp trẻ thể hiện và xử lý xung đột nội tâm qua trò chơi sáng tạo.
  • Môi trường gia đình và trường học đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì và hỗ trợ quá trình trị liệu.
  • Nghiên cứu cung cấp mô hình can thiệp phù hợp với bối cảnh Việt Nam, góp phần nâng cao chất lượng chăm sóc sức khỏe tâm thần trẻ em.
  • Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng nghiên cứu, đào tạo chuyên môn và phát triển hệ thống hỗ trợ toàn diện cho trẻ có rối loạn hành vi.

Hành động ngay hôm nay: Các nhà chuyên môn, giáo viên và phụ huynh hãy phối hợp chặt chẽ để nhận diện sớm và hỗ trợ kịp thời trẻ có biểu hiện rối loạn hành vi, đồng thời áp dụng liệu pháp chơi như một công cụ can thiệp hiệu quả.