Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh ngôn ngữ học so sánh và đối chiếu, biện pháp tu từ ẩn dụ (AD), hoán dụ (HD) và tỷ dụ (TD) đóng vai trò quan trọng trong việc tạo nên sắc thái và chiều sâu ý nghĩa của ngôn ngữ. Theo ước tính, các biện pháp tu từ này xuất hiện phổ biến trong nhiều lĩnh vực như văn hóa, kinh tế, chính trị và đời sống xã hội, đặc biệt trong các tác phẩm văn học và văn hóa dân gian. Luận văn tập trung nghiên cứu đối chiếu biện pháp tu từ sử dụng từ “bùn”, “sen” trong tiếng Việt với các biện pháp tương ứng sử dụng “mud”, “lotus” trong tiếng Anh qua tác phẩm “No Mud, No Lotus” của Thích Nhất Hạnh. Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ cách thức vận dụng AD, HD và TD trong hai ngôn ngữ, từ đó nâng cao khả năng phân biệt và sử dụng các biện pháp tu từ này trong sáng tác và dịch thuật. Phạm vi nghiên cứu bao gồm ba khối liệu chính: tác phẩm “No Mud, No Lotus” (2014), “Tục ngữ ca dao dân ca Việt Nam” (1971) của Vũ Ngọc Phan và “Tục ngữ, Ca dao Việt Nam” (1998) của Mã Giang Lân. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần làm sáng tỏ giá trị và cách vận dụng biện pháp tu từ trong giao tiếp và sáng tác ngôn ngữ Việt – Anh, đồng thời hỗ trợ công tác dịch thuật và nghiên cứu ngôn ngữ học so sánh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai trụ cột lý thuyết chính: lý thuyết truyền thống và lý thuyết hiện đại về ẩn dụ, hoán dụ và tỷ dụ. Theo quan điểm truyền thống, ẩn dụ là cách gọi tên sự vật này bằng tên sự vật khác dựa trên nét tương đồng (Đỗ Hữu Châu, 1962), hoán dụ là dùng một đặc điểm tiêu biểu để gọi tên đối tượng (Nguyễn Thái Hòa, 2009), còn tỷ dụ là so sánh trực tiếp giữa hai miền khái niệm khác nhau với dấu hiệu so sánh rõ ràng như “như”, “giống” (Ngô Thị Thúy Hằng, 2010). Lý thuyết hiện đại, dựa trên công trình của Lakoff và Johnson (1980), xem ẩn dụ và hoán dụ là hiện tượng nhận thức sâu sắc, trong đó ẩn dụ khái niệm hóa miền đích qua miền nguồn, còn hoán dụ dựa trên mối quan hệ trong cùng một miền khái niệm. Các loại ẩn dụ gồm ẩn dụ cấu trúc, ẩn dụ định hướng và ẩn dụ bản thể; hoán dụ được phân loại thành tuyến tính, tiếp hợp và bao gồm; tỷ dụ được phân loại theo mức độ so sánh như so sánh bằng, hơn, nhất và khác biệt. Các khái niệm miền nguồn, miền đích, miền chính và miền phụ được sử dụng để phân tích cấu trúc và ý nghĩa của biện pháp tu từ trong ngữ liệu. Ngoài ra, các mô hình cấu trúc so sánh tu từ và phân loại biện pháp tu từ được áp dụng để hệ thống hóa dữ liệu.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng nhằm thu thập, phân tích và đối chiếu các biện pháp tu từ AD, HD, TD trong ba khối liệu: “No Mud, No Lotus” (KL1), “Tục ngữ ca dao dân ca Việt Nam” (KL2) và “Tục ngữ, Ca dao Việt Nam” (KL3). Cỡ mẫu gồm toàn bộ các đoạn văn bản chứa từ “bùn”, “sen”, “mud”, “lotus” trong các tác phẩm trên, với tổng số từ “mud” là 13, “lotus” là 10, “bùn” là khoảng 17-20 lần và “sen” là khoảng 35 lần. Mẫu được chọn theo phương pháp chọn mẫu toàn bộ nhằm đảm bảo tính đại diện và đầy đủ. Phân tích dữ liệu dựa trên việc đánh dấu ký hiệu từng đoạn văn bản, phân loại biện pháp tu từ theo cấu trúc, phân loại và ý nghĩa miền, đồng thời sử dụng thống kê tần suất xuất hiện để so sánh mức độ sử dụng. Timeline nghiên cứu kéo dài trong năm 2023, bao gồm các giai đoạn thu thập dữ liệu, phân tích, đối chiếu và tổng hợp kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tần suất sử dụng biện pháp tu từ: Trong khối liệu “No Mud, No Lotus”, từ “mud” xuất hiện 13 lần, “lotus” 10 lần; trong khi đó, trong hai khối liệu tiếng Việt, từ “bùn” xuất hiện khoảng 17-20 lần, “sen” khoảng 35 lần. Tỷ lệ sử dụng “sen” cao hơn “lotus” khoảng 250%, cho thấy sự phong phú và đa dạng trong cách vận dụng biện pháp tu từ liên quan đến “sen” trong tiếng Việt.

  2. Cấu trúc ẩn dụ và hoán dụ: Cấu trúc ẩn dụ phổ biến nhất là dạng miền nguồn (A1) và miền đích (A2) cùng xuất hiện trong văn bản, chiếm khoảng 70% trường hợp. Tuy nhiên, có khoảng 30% trường hợp miền đích ẩn trong suy nghĩ người đọc, không xuất hiện trực tiếp trên văn bản. Hoán dụ tuyến tính chiếm ưu thế trong các khối liệu tiếng Việt, với ví dụ điển hình như “chân bùn” dùng để chỉ con người, chiếm khoảng 60% tổng số hoán dụ.

  3. Phân loại tỷ dụ: Tỷ dụ so sánh bằng (TDSSB) là loại phổ biến nhất, chiếm trên 50% trong các trường hợp tỷ dụ, với các từ so sánh như “như”, “bằng” được sử dụng rộng rãi. Tỷ dụ so sánh hơn và so sánh nhất chiếm lần lượt khoảng 25% và 15%, còn lại là tỷ dụ so sánh khác biệt.

  4. Ý nghĩa miền tu từ: Miền “bùn” thường được hiểu là môi trường sống không tốt đẹp hoặc sự vất vả, gian khổ, trong khi “sen” biểu thị phẩm chất cao quý, thanh khiết. Tương tự, “mud” và “lotus” trong tiếng Anh cũng mang ý nghĩa tương đồng, phản ánh sự tương đồng văn hóa và nhận thức giữa hai ngôn ngữ.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của sự tương đồng trong cách sử dụng biện pháp tu từ giữa tiếng Việt và tiếng Anh có thể được giải thích bởi nền tảng kinh nghiệm chung về tự nhiên và văn hóa, phù hợp với lý thuyết ẩn dụ khái niệm của Lakoff và Johnson. Sự khác biệt về tần suất và cách thức vận dụng phản ánh đặc trưng văn hóa và ngôn ngữ riêng biệt của từng cộng đồng. Ví dụ, “sen” trong tiếng Việt có tần suất xuất hiện cao hơn “lotus” trong tiếng Anh, thể hiện vai trò quan trọng của hình ảnh hoa sen trong văn hóa Việt Nam. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột so sánh tần suất xuất hiện từ khóa và bảng phân loại biện pháp tu từ theo từng khối liệu, giúp minh họa rõ nét sự khác biệt và tương đồng. Kết quả nghiên cứu cũng phù hợp với các nghiên cứu trước đây về ẩn dụ và hoán dụ trong ngôn ngữ học tri nhận, đồng thời mở rộng hiểu biết về cách thức vận dụng biện pháp tu từ trong ngôn ngữ Việt – Anh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo về biện pháp tu từ trong giảng dạy ngôn ngữ: Đề nghị các cơ sở giáo dục tích hợp sâu hơn nội dung về AD, HD, TD trong chương trình học tiếng Việt và tiếng Anh nhằm nâng cao khả năng nhận biết và vận dụng biện pháp tu từ, đặc biệt trong sáng tác và dịch thuật. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; chủ thể: các trường đại học, trung tâm ngoại ngữ.

  2. Phát triển tài liệu tham khảo chuyên sâu về biện pháp tu từ: Xây dựng các tài liệu, sách chuyên khảo phân tích chi tiết các biện pháp tu từ trong tiếng Việt và tiếng Anh dựa trên các nghiên cứu đối chiếu như luận văn này, nhằm hỗ trợ nghiên cứu và giảng dạy. Thời gian: 1 năm; chủ thể: các nhà xuất bản, viện nghiên cứu ngôn ngữ.

  3. Ứng dụng kết quả nghiên cứu trong dịch thuật và sáng tác văn học: Khuyến khích các dịch giả và nhà văn vận dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao chất lượng dịch thuật và sáng tác, tránh hiểu sai hoặc mất mát ý nghĩa do khác biệt biện pháp tu từ. Thời gian: liên tục; chủ thể: cộng đồng dịch giả, nhà văn.

  4. Mở rộng nghiên cứu đối chiếu biện pháp tu từ với các ngôn ngữ khác: Đề xuất các nghiên cứu tiếp theo khảo sát biện pháp tu từ tương tự trong các ngôn ngữ khác nhằm làm rõ tính phổ quát và đặc thù văn hóa trong ngôn ngữ học so sánh. Thời gian: 2-3 năm; chủ thể: các viện nghiên cứu ngôn ngữ, trường đại học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giảng viên và sinh viên ngành Ngôn ngữ học, Văn học: Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn phong phú về biện pháp tu từ, hỗ trợ giảng dạy và nghiên cứu chuyên sâu về ngôn ngữ học so sánh và đối chiếu.

  2. Dịch giả và biên tập viên: Các đối tượng này sẽ được trang bị kiến thức về cách vận dụng và chuyển ngữ các biện pháp tu từ giữa tiếng Việt và tiếng Anh, giúp nâng cao chất lượng bản dịch và tránh sai lệch ý nghĩa.

  3. Nhà văn, nhà thơ và nhà sáng tác: Hiểu rõ về biện pháp tu từ giúp họ sáng tạo ngôn ngữ hiệu quả hơn, tạo nên các tác phẩm giàu hình ảnh và ý nghĩa sâu sắc.

  4. Nhà nghiên cứu ngôn ngữ học và văn hóa: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá để nghiên cứu sâu về mối quan hệ giữa ngôn ngữ, văn hóa và nhận thức, đặc biệt trong lĩnh vực ngôn ngữ học tri nhận và so sánh.

Câu hỏi thường gặp

  1. Biện pháp ẩn dụ, hoán dụ và tỷ dụ khác nhau như thế nào?
    Ẩn dụ là sự chuyển nghĩa ngầm dựa trên nét tương đồng giữa hai đối tượng, hoán dụ là chuyển nghĩa dựa trên mối quan hệ gần gũi trong cùng miền khái niệm, còn tỷ dụ là so sánh có dấu hiệu rõ ràng như “như”, “giống”. Ví dụ: “Anh ta là sư tử” (ẩn dụ), “Chân bùn” để chỉ con người (hoán dụ), “Cô ấy đẹp như hoa sen” (tỷ dụ).

  2. Tại sao luận văn chọn từ “bùn”, “sen” và “mud”, “lotus” để nghiên cứu?
    “Bùn” và “sen” là hình ảnh tu từ phổ biến trong văn hóa Việt Nam, tương ứng với “mud” và “lotus” trong tiếng Anh, đặc biệt qua tác phẩm “No Mud, No Lotus” của Thích Nhất Hạnh. Việc đối chiếu giúp làm rõ sự tương đồng và khác biệt trong cách vận dụng biện pháp tu từ giữa hai ngôn ngữ.

  3. Phương pháp nghiên cứu được sử dụng như thế nào?
    Luận văn sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng, thu thập toàn bộ ngữ liệu chứa từ khóa trong ba khối liệu, phân tích cấu trúc, phân loại và ý nghĩa miền của biện pháp tu từ, đồng thời thống kê tần suất để so sánh.

  4. Kết quả nghiên cứu có ứng dụng thực tiễn ra sao?
    Kết quả giúp nâng cao nhận thức về biện pháp tu từ trong giảng dạy, dịch thuật và sáng tác, đồng thời hỗ trợ dịch giả tránh sai lệch ý nghĩa khi chuyển ngữ giữa tiếng Việt và tiếng Anh.

  5. Luận văn có đề xuất hướng nghiên cứu nào tiếp theo không?
    Có, luận văn đề xuất mở rộng nghiên cứu đối chiếu biện pháp tu từ với các ngôn ngữ khác và khảo sát thêm các hình ảnh, từ ngữ khác trong các khối liệu đa dạng nhằm làm sâu sắc hơn hiểu biết về biện pháp tu từ trong ngôn ngữ học so sánh.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ cách vận dụng biện pháp ẩn dụ, hoán dụ và tỷ dụ sử dụng từ “bùn”, “sen” trong tiếng Việt và “mud”, “lotus” trong tiếng Anh qua ba khối liệu chính.
  • Tần suất và cấu trúc biện pháp tu từ phản ánh sự tương đồng và khác biệt văn hóa, ngôn ngữ giữa hai cộng đồng.
  • Phương pháp kết hợp định tính và định lượng giúp phân tích sâu sắc và toàn diện các biện pháp tu từ trong ngữ liệu.
  • Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong giảng dạy, dịch thuật và sáng tác ngôn ngữ Việt – Anh.
  • Đề xuất mở rộng nghiên cứu và ứng dụng kết quả nhằm nâng cao chất lượng nghiên cứu và thực hành ngôn ngữ học so sánh trong tương lai.

Để tiếp tục phát triển kiến thức và ứng dụng biện pháp tu từ hiệu quả, độc giả và nhà nghiên cứu được khuyến khích tham khảo luận văn đầy đủ và áp dụng các kết quả nghiên cứu vào thực tiễn ngôn ngữ học và văn hóa.