Tổng quan nghiên cứu

Truyện trạng xứ Nghệ là một hiện tượng văn hóa dân gian đặc sắc, phản ánh sinh hoạt văn nghệ đời thường của người dân Nghệ Tĩnh. Với kho tàng hơn 350 truyện trạng được sưu tầm, loại hình này vừa mang tính địa phương đậm nét, vừa hòa nhập với quy luật sáng tạo thẩm mỹ của văn học dân gian Việt Nam. Truyện trạng không chỉ là những câu chuyện cười đơn thuần mà còn phản ánh bức tranh phong tục, mối quan hệ xã hội, thói hư tật xấu và tính cách con người xứ Nghệ qua các tình huống hài hước, dí dỏm. Môi trường diễn xướng của truyện trạng rất tự nhiên, phổ biến trong đời sống hàng ngày, từ các buổi hóng mát trước cổng xóm đến các dịp lễ cưới, hội làng. Nghiên cứu này tập trung khảo sát 352 truyện trạng được tập hợp bởi các nhà nghiên cứu Ninh Viết Giao và Trần Hữu Thung, đồng thời so sánh với 1.417 truyện cười trong kho tàng truyện cười dân gian Việt Nam để làm rõ vị trí và đặc điểm của truyện trạng xứ Nghệ trong hệ thống truyện cười dân gian. Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm sáng tỏ nội dung, nghệ thuật và môi trường diễn xướng của truyện trạng, đồng thời đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa đặc sắc này trong bối cảnh hiện đại. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào truyện trạng xứ Nghệ trong môi trường nông thôn Nghệ Tĩnh, giai đoạn từ trước đến nay, với ý nghĩa quan trọng trong việc bổ sung tư liệu địa phương cho kho tàng truyện cười dân gian Việt Nam và góp phần phát triển nghiên cứu văn học dân gian vùng miền.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về văn học dân gian, đặc biệt là lý thuyết về cái hài trong mỹ học Hêghen và các phân loại truyện cười dân gian. Cái hài được hiểu là sự mâu thuẫn giữa hiện tượng và tham vọng, giữa hình thức và nội dung, tạo nên tiếng cười mang ý nghĩa nhận thức và phê phán xã hội. Lý thuyết cái hài được phân thành ba dạng: hài lịch sử - xã hội, hài tệ nạn xã hội và hài đời thường, trong đó truyện trạng chủ yếu thuộc dạng hài đời thường và hài tệ nạn xã hội. Ngoài ra, nghiên cứu vận dụng các quan điểm phân loại truyện cười thành truyện khôi hài, truyện châm biếm và truyện đả kích để phân tích nội dung truyện trạng. Khái niệm môi trường diễn xướng cũng được áp dụng để hiểu sinh hoạt truyện trạng như một hình thức văn hóa dân gian sống động, nơi tiếng cười được tạo ra không chỉ từ nội dung văn bản mà còn từ nghệ thuật kể chuyện, thủ pháp gây cười và tương tác cộng đồng.

Các khái niệm chính bao gồm: truyện trạng (loại truyện cười vùng đặc sắc), môi trường diễn xướng (không gian sinh hoạt văn hóa dân gian), cái hài (hiện tượng thẩm mỹ tạo tiếng cười), thủ pháp gây cười (biện pháp nghệ thuật tạo tiếng cười), và các mối quan hệ xã hội trong nông thôn xứ Nghệ (vợ chồng, cha con, mẹ chồng nàng dâu, chàng rể, quan lại, thầy đồ).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp điền dã để thu thập tư liệu bổ sung cho các tài liệu đã được cố định bằng văn bản. Tổng hợp và phân loại 352 truyện trạng từ các nguồn sưu tầm uy tín, đồng thời khảo sát 1.417 truyện cười trong kho tàng truyện cười dân gian Việt Nam để so sánh, đối chiếu. Phân tích thi pháp học được áp dụng để nghiên cứu nội dung, nghệ thuật và môi trường diễn xướng của truyện trạng, dựa trên việc phân tích từng văn bản cụ thể và nhóm tác phẩm cùng chủ đề. Cỡ mẫu nghiên cứu gồm 352 truyện trạng và 1.417 truyện cười dân gian, được chọn lọc từ các tuyển tập tiêu biểu. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu có chủ đích nhằm tập trung vào truyện trạng xứ Nghệ và truyện cười dân gian Việt Nam. Phân tích dữ liệu kết hợp định tính và định lượng, với các thống kê tỷ lệ truyện theo loại hình, đề tài, nhân vật và thủ pháp nghệ thuật. Timeline nghiên cứu kéo dài từ quá trình sưu tầm tài liệu đến phân tích và tổng hợp trong khoảng thời gian nghiên cứu luận văn thạc sĩ.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Truyện trạng phản ánh bức tranh phong tục và đời sống nông thôn xứ Nghệ đa dạng
    Qua 352 truyện trạng, nghiên cứu nhận diện khoảng 20 nghề nghiệp và nhiều phong tục tập quán đặc trưng như tục rước ông Táo, thờ thổ công, tế bố vợ, thách cưới, tảo hôn, kén rể. Ví dụ, truyện “Rước ông Táo” và “Hai ông thổ công” phản ánh sinh hoạt tâm linh và tín ngưỡng địa phương. Tỷ lệ truyện về nghề dạy học chiếm khoảng 10% (35 truyện), phản ánh vai trò quan trọng của nghề này trong đời sống văn hóa xứ Nghệ.

  2. Truyện trạng phản ánh các xung đột đời thường trong mối quan hệ xã hội nông thôn
    Mâu thuẫn chủ yếu tập trung trong các quan hệ vợ chồng, cha con, mẹ chồng - nàng dâu, chàng rể - gia đình vợ, với các đề tài như tham ăn, ngốc nghếch, ghen tuông, thách cưới, tảo hôn. Ví dụ, truyện “Đôi củ” phản ánh tình trạng tảo hôn và sự ngây ngô của chàng rể trẻ tuổi. Tỷ lệ truyện về mâu thuẫn vợ chồng chiếm gần 20% trong tổng số truyện trạng khảo sát.

  3. Truyện trạng phản ánh khuyết điểm, thói hư, tật xấu phổ biến của nhiều đối tượng
    Các tật xấu như ngu dốt (chiếm khoảng 12% số truyện), tham ăn, tham lam, hà tiện, mê gái, háu gái, sợ vợ, sĩ diện, ghen tuông được phản ánh đa dạng với sắc thái từ bông đùa đến đả kích. Ví dụ, truyện “Giữ quạt được lâu” là minh chứng cho thủ pháp phóng đại hài hước về tính hà tiện. Tỷ lệ truyện châm biếm và đả kích chiếm khoảng 50% trong tổng số truyện trạng.

  4. Nghệ thuật truyện trạng đặc trưng bởi cốt truyện ngắn gọn, linh hoạt và thủ pháp gây cười đa dạng
    Cốt truyện thường rất ngắn, có khi chỉ vài câu, dễ biến đổi theo môi trường diễn xướng. Thủ pháp gây cười bao gồm khai thác yếu tố phi lý, đánh tráo khái niệm, cường điệu, sử dụng yếu tố tục tĩu và kết thúc bất ngờ. Ví dụ, truyện “Nhớ trưa nay đừng nấu phần cơm tôi” chỉ có 46 chữ nhưng gây cười hiệu quả. Người kể chuyện (tay trạng dân gian) đóng vai trò quan trọng trong việc tạo tiếng cười qua ngôn ngữ, cử chỉ và ứng tác.

  5. Môi trường diễn xướng và không gian nông thôn là yếu tố quyết định hình thành và phát triển truyện trạng
    Sinh hoạt truyện trạng diễn ra tự phát, không có kịch bản, tại các không gian như trước cổng xóm, bếp củi, đình làng, chợ quê. Không gian nghệ thuật trong truyện cũng phản ánh đặc trưng nông thôn với các địa điểm quen thuộc như bến đò, đồng ruộng, đình chùa. Môi trường này tạo điều kiện cho sự vận động, biến đổi và phát triển liên tục của truyện trạng.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy truyện trạng xứ Nghệ là một loại hình văn hóa dân gian độc đáo, vừa mang tính địa phương vừa có khả năng hòa nhập với kho tàng truyện cười dân gian Việt Nam. Việc phản ánh phong tục, mối quan hệ xã hội và thói hư tật xấu qua tiếng cười vừa mang tính giải trí vừa có ý nghĩa giáo dục, phê phán xã hội. So với các nghiên cứu trước đây chủ yếu tập trung sưu tầm, luận văn đã đi sâu phân tích nội dung, nghệ thuật và môi trường diễn xướng, làm rõ vai trò của người kể chuyện và thủ pháp gây cười trong sinh hoạt truyện trạng.

So sánh với các nghiên cứu về truyện cười dân gian Việt Nam, truyện trạng xứ Nghệ có tỷ lệ truyện khôi hài chiếm khoảng 50%, truyện châm biếm 30% và truyện đả kích 20%, tương đồng với các phân loại truyện cười phổ biến. Tuy nhiên, tính địa phương hóa cao và môi trường diễn xướng tự phát tạo nên sự khác biệt về phong cách và cách thức kể chuyện. Các biểu đồ phân bố đề tài, nhân vật và thủ pháp gây cười có thể minh họa rõ nét sự đa dạng và đặc trưng của truyện trạng.

Ý nghĩa của nghiên cứu nằm ở việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân gian đặc sắc của xứ Nghệ, đồng thời góp phần làm phong phú thêm kho tàng truyện cười dân gian Việt Nam. Việc đặt truyện trạng trong môi trường diễn xướng giúp hiểu sâu sắc hơn về đời sống tinh thần và cách thức sáng tạo văn học dân gian của cộng đồng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng chương trình bảo tồn và phát huy truyện trạng xứ Nghệ
    Động từ hành động: tổ chức, lưu giữ, truyền dạy
    Target metric: số lượng buổi diễn xướng truyện trạng được tổ chức hàng năm tăng 30% trong 3 năm
    Chủ thể thực hiện: các trung tâm văn hóa, trường học, địa phương Nghệ An và Hà Tĩnh
    Timeline: triển khai trong 3 năm tới

  2. Phát triển các sản phẩm văn hóa dựa trên truyện trạng
    Động từ hành động: biên soạn, chuyển thể, quảng bá
    Target metric: xuất bản ít nhất 5 đầu sách, chuyển thể 3 chương trình nghệ thuật truyện trạng trong 2 năm
    Chủ thể thực hiện: nhà xuất bản, đoàn nghệ thuật dân gian, các tổ chức văn hóa
    Timeline: 2 năm đầu nghiên cứu và thực hiện

  3. Đào tạo và bồi dưỡng người kể chuyện truyện trạng (tay trạng dân gian)
    Động từ hành động: tuyển chọn, đào tạo, hỗ trợ
    Target metric: đào tạo ít nhất 20 người kể chuyện có kỹ năng diễn xướng chuyên nghiệp trong 2 năm
    Chủ thể thực hiện: các trường đại học, trung tâm văn hóa, nghệ thuật dân gian
    Timeline: 2 năm đầu triển khai

  4. Nghiên cứu và ứng dụng công nghệ số trong bảo tồn truyện trạng
    Động từ hành động: số hóa, lưu trữ, phát triển ứng dụng
    Target metric: số hóa 100% tư liệu truyện trạng hiện có, phát triển ứng dụng truyện trạng trên nền tảng số trong 3 năm
    Chủ thể thực hiện: các viện nghiên cứu, trung tâm công nghệ thông tin, địa phương
    Timeline: 3 năm

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu văn học dân gian và văn hóa vùng miền
    Lợi ích: có cái nhìn toàn diện về truyện trạng xứ Nghệ, phương pháp nghiên cứu môi trường diễn xướng, phân tích nghệ thuật truyện cười dân gian.
    Use case: phát triển các đề tài nghiên cứu chuyên sâu về văn học dân gian Việt Nam.

  2. Giảng viên và sinh viên chuyên ngành Văn học dân gian, Văn hóa học
    Lợi ích: tài liệu tham khảo phong phú về truyện trạng, phương pháp phân tích văn bản và môi trường diễn xướng.
    Use case: sử dụng trong giảng dạy, học tập và làm luận văn, luận án.

  3. Các nghệ nhân, người kể chuyện dân gian và các trung tâm văn hóa
    Lợi ích: hiểu rõ đặc điểm nghệ thuật, thủ pháp gây cười và vai trò của người kể chuyện trong sinh hoạt truyện trạng.
    Use case: nâng cao kỹ năng diễn xướng, bảo tồn và phát huy truyền thống văn hóa dân gian.

  4. Cơ quan quản lý văn hóa và các tổ chức bảo tồn di sản văn hóa
    Lợi ích: cơ sở khoa học để xây dựng chính sách bảo tồn, phát triển các hoạt động văn hóa dân gian đặc sắc.
    Use case: thiết kế chương trình bảo tồn, tổ chức sự kiện văn hóa, phát triển du lịch văn hóa.

Câu hỏi thường gặp

  1. Truyện trạng xứ Nghệ khác gì so với truyện Trạng xứ Bắc?
    Truyện trạng xứ Nghệ bắt nguồn từ sinh hoạt nói trạng (nói phét, nói đùa) mang tính địa phương, không có cốt truyện cố định, chủ yếu là truyện cười vùng. Trong khi đó, truyện Trạng xứ Bắc là truyện cười kết chuỗi xoay quanh các nhân vật Trạng có học vị dân gian. Truyện trạng xứ Nghệ mang tính linh hoạt, ứng tác cao trong môi trường diễn xướng.

  2. Vai trò của người kể chuyện trong sinh hoạt truyện trạng là gì?
    Người kể chuyện (tay trạng dân gian) là linh hồn của sinh hoạt truyện trạng, có khả năng hư cấu, ứng tác, sử dụng thủ pháp gây cười qua ngôn ngữ, cử chỉ để tạo không khí vui vẻ, thu hút người nghe. Họ kết nối các truyện trạng lẻ thành một chuỗi sinh động, làm tăng sức hấp dẫn của buổi diễn.

  3. Những đề tài nào được truyện trạng xứ Nghệ phản ánh nhiều nhất?
    Truyện trạng phản ánh phong tục tập quán, mối quan hệ xã hội (vợ chồng, cha con, mẹ chồng nàng dâu, chàng rể), các nghề nghiệp nông thôn, thói hư tật xấu phổ biến như ngu dốt, tham ăn, tham lam, hà tiện, mê gái. Đề tài nghề dạy học và mâu thuẫn gia đình chiếm tỷ lệ cao trong kho tàng truyện.

  4. Thủ pháp gây cười đặc trưng trong truyện trạng là gì?
    Bao gồm khai thác yếu tố phi lý, đánh tráo khái niệm, cường điệu, sử dụng yếu tố tục tĩu, kết thúc bất ngờ. Các thủ pháp này giúp tạo tiếng cười giòn giã, dễ hiểu và phù hợp với môi trường diễn xướng tự phát, linh hoạt của truyện trạng.

  5. Làm thế nào để bảo tồn và phát huy giá trị truyện trạng xứ Nghệ trong thời đại hiện nay?
    Cần tổ chức các hoạt động diễn xướng truyện trạng, đào tạo người kể chuyện, số hóa tư liệu, phát triển các sản phẩm văn hóa dựa trên truyện trạng và đưa vào giảng dạy trong trường học. Việc này giúp giữ gìn truyền thống, đồng thời tạo điều kiện cho truyện trạng phát triển phù hợp với xu thế hiện đại.

Kết luận

  • Truyện trạng xứ Nghệ là loại hình văn hóa dân gian đặc sắc, phản ánh sinh hoạt đời thường, phong tục, mối quan hệ xã hội và thói hư tật xấu của người dân Nghệ Tĩnh qua tiếng cười hài hước, dí dỏm.
  • Môi trường diễn xướng tự phát, linh hoạt và không gian nông thôn là yếu tố quyết định hình thành và phát triển truyện trạng, tạo nên tính địa phương đậm nét và sức sống lâu bền.
  • Nghệ thuật truyện trạng đặc trưng bởi cốt truyện ngắn gọn, thủ pháp gây cười đa dạng và vai trò quan trọng của người kể chuyện trong việc tạo nên tiếng cười và kết nối các truyện trạng.
  • Truyện trạng đóng góp quan trọng vào kho tàng truyện cười dân gian Việt Nam, vừa mang tính giải trí vừa có ý nghĩa giáo dục, phê phán xã hội.
  • Nghiên cứu mở ra hướng bảo tồn, phát huy giá trị truyện trạng qua các hoạt động văn hóa, đào tạo người kể chuyện và ứng dụng công nghệ số, góp phần phát triển văn hóa dân gian trong bối cảnh hiện đại.

Call-to-action: Các nhà nghiên cứu, nghệ nhân và cơ quan quản lý văn hóa cần phối hợp triển khai các giải pháp bảo tồn và phát huy truyện trạng xứ Nghệ, đồng thời tiếp tục nghiên cứu chuyên sâu để giữ gìn và phát triển loại hình văn hóa dân gian đặc sắc này.