Tổng quan nghiên cứu

Nhật Bản, một trong những nền kinh tế phát triển hàng đầu thế giới, đang đối mặt với thách thức nghiêm trọng về suy giảm dân số và già hóa dân số. Từ năm 2008, dân số Nhật Bản bắt đầu giảm với tốc độ gia tăng tự nhiên chỉ còn khoảng 0,5% mỗi năm, và dự báo đến năm 2060, dân số sẽ giảm xuống còn khoảng 88 triệu người, trong đó 38,4% là người cao tuổi. Tình trạng này gây ra áp lực lớn lên thị trường lao động, đặc biệt là trong các ngành nghề đòi hỏi lao động phổ thông và kỹ năng trung bình. Trong bối cảnh đó, chính sách tiếp nhận lao động nước ngoài, đặc biệt là lao động Việt Nam, trở thành một giải pháp quan trọng nhằm bù đắp thiếu hụt nguồn nhân lực.

Luận văn tập trung nghiên cứu chính sách của Nhật Bản trong việc tiếp nhận lao động Việt Nam từ năm 1992 đến năm 2021, giai đoạn đánh dấu sự phát triển và thay đổi quan trọng trong hợp tác lao động giữa hai nước. Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ cơ sở tác động đến chính sách, sự thay đổi chính sách qua các giai đoạn, đánh giá thành quả và những vấn đề phát sinh trong quá trình tiếp nhận lao động Việt Nam, đồng thời đề xuất các giải pháp thúc đẩy hợp tác bền vững.

Phạm vi nghiên cứu bao gồm các chính sách, chương trình tiếp nhận lao động Việt Nam tại Nhật Bản, cũng như thực trạng lao động Việt Nam tại Nhật trong bối cảnh kinh tế - xã hội và đại dịch Covid-19. Ý nghĩa nghiên cứu không chỉ góp phần làm sáng tỏ các cơ sở lý luận và thực tiễn của chính sách tiếp nhận lao động mà còn hỗ trợ các nhà hoạch định chính sách, doanh nghiệp và người lao động trong việc nâng cao hiệu quả hợp tác lao động Việt - Nhật.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn sử dụng các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về thị trường lao động, chính sách việc làm và di cư lao động quốc tế.

  • Lý thuyết thị trường lao động: Thị trường lao động được hiểu là không gian trao đổi dịch vụ lao động giữa người lao động và người sử dụng lao động, chịu ảnh hưởng bởi các yếu tố cung - cầu, giá cả và các thể chế điều tiết. Thị trường lao động Nhật Bản đặc biệt chịu tác động bởi sự già hóa dân số và thiếu hụt lao động phổ thông.

  • Lý thuyết chính sách việc làm: Chính sách việc làm quốc gia là hệ thống các chương trình, biện pháp nhằm tạo việc làm và sử dụng hiệu quả lực lượng lao động, đồng thời bảo vệ quyền lợi người lao động và phát triển con người. Chính sách tiếp nhận lao động nước ngoài của Nhật Bản được xây dựng trong bối cảnh nhu cầu bù đắp thiếu hụt lao động và bảo vệ an sinh xã hội.

  • Lý thuyết di cư lao động quốc tế: Di cư lao động là sự di chuyển của người lao động từ quốc gia này sang quốc gia khác để làm việc theo hợp đồng. Khái niệm này bao gồm cả lao động tạm thời và dài hạn, với các quy định pháp lý và xã hội khác nhau tùy theo quốc gia tiếp nhận.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: lao động, thị trường lao động, chính sách việc làm, xuất khẩu lao động, di cư lao động, tư cách lưu trú tại Nhật Bản, cơ quan phái cử và tiếp nhận, chương trình Thực tập kỹ năng và Kỹ năng đặc định.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn áp dụng phương pháp nghiên cứu chính sách kết hợp với phương pháp lịch sử, logic và phân tích xã hội học nhằm phân tích toàn diện các khía cạnh của chính sách tiếp nhận lao động Việt Nam tại Nhật Bản.

  • Nguồn dữ liệu: Sử dụng dữ liệu thứ cấp từ các cơ quan chính phủ Nhật Bản như Bộ Tư pháp (MOJ), Bộ Y tế - Lao động và Phúc lợi (MHLW), Bộ Ngoại giao (MOFA), Cục Quản lý Xuất nhập cảnh, Tổ chức Hợp tác Tu nghiệp Quốc tế (JITCO), cùng các cơ quan Việt Nam như Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội (MOLISA), Cục Quản lý lao động ngoài nước (DOLAB), Đại sứ quán Việt Nam tại Nhật Bản. Ngoài ra, luận văn còn khai thác các văn bản pháp luật, báo cáo, bài nghiên cứu khoa học trong và ngoài nước.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích chính sách dựa trên việc đánh giá các văn bản pháp luật, chương trình tiếp nhận lao động qua các giai đoạn; phương pháp lịch sử giúp trình bày quá trình phát triển và thay đổi chính sách; phương pháp logic phân tích các nhân tố tác động; phương pháp xã hội học phân tích thực trạng lao động Việt Nam tại Nhật Bản, bao gồm cả tác động của đại dịch Covid-19.

  • Timeline nghiên cứu: Tập trung nghiên cứu chính sách và thực tiễn từ năm 1992, khi hai nước ký kết bản ghi nhớ hợp tác về chương trình thực tập sinh kỹ năng, đến năm 2021, bao gồm các giai đoạn phát triển chính sách, thay đổi tư cách lưu trú và các chương trình tiếp nhận lao động mới như Kỹ năng đặc định.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Nghiên cứu chủ yếu dựa trên dữ liệu tổng hợp từ các báo cáo chính thức, số liệu thống kê và các nghiên cứu định tính, không sử dụng khảo sát trực tiếp nhưng có tham khảo các nghiên cứu định tính về người lao động Việt Nam tại Nhật.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Sự thay đổi chính sách tiếp nhận lao động Việt Nam của Nhật Bản: Từ năm 1992, chính sách tiếp nhận lao động Việt Nam trải qua nhiều giai đoạn với các chương trình Tu nghiệp, Thực tập kỹ năng và Kỹ năng đặc định. Số lượng lao động Việt Nam tăng nhanh, từ khoảng 29.000 người năm 1989 lên hơn 142.000 người năm 2018, chiếm tỷ lệ lớn nhất trong số lao động nước ngoài tại Nhật Bản, vượt qua Trung Quốc.

  2. Thành quả hợp tác lao động Việt - Nhật: Lao động Việt Nam góp phần giải quyết thiếu hụt nguồn nhân lực trong các ngành xây dựng, dịch vụ, nông nghiệp và công nghiệp nhẹ tại Nhật Bản. Thu nhập bình quân của thực tập sinh và lao động kỹ năng được cải thiện, với mức lương trung bình cao hơn nhiều so với mức thu nhập tại Việt Nam. Hợp tác lao động cũng thúc đẩy quan hệ kinh tế, văn hóa giữa hai nước.

  3. Những vấn đề phát sinh: Tỷ lệ lao động Việt Nam bỏ trốn khỏi nơi làm việc chiếm khoảng 10-15% trong một số năm, gây ra tình trạng cư trú bất hợp pháp và ảnh hưởng tiêu cực đến hình ảnh người Việt tại Nhật. Các vụ việc vi phạm pháp luật, trộm cắp, và tranh chấp lao động cũng gia tăng. Ngoài ra, một số doanh nghiệp Nhật vi phạm luật lao động, không đảm bảo quyền lợi cho người lao động.

  4. Tác động của đại dịch Covid-19: Đại dịch làm gián đoạn hoạt động xuất khẩu lao động, nhiều thực tập sinh bị mất việc hoặc không thể trở về nước đúng hạn. Điều kiện sinh hoạt và làm việc của lao động Việt Nam tại Nhật gặp nhiều khó khăn, ảnh hưởng đến thu nhập và tâm lý người lao động.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của sự thay đổi chính sách là do nhu cầu cấp thiết về nguồn nhân lực trong bối cảnh dân số già và suy giảm lao động trẻ tại Nhật Bản. Các chương trình Tu nghiệp và Thực tập kỹ năng được thiết kế nhằm mục đích chuyển giao kỹ năng cho các nước đang phát triển, nhưng thực tế lại trở thành nguồn cung lao động giá rẻ cho Nhật Bản. So với các nghiên cứu trước đây, kết quả nghiên cứu này cập nhật thêm tác động của đại dịch Covid-19 và sự phát triển chương trình Kỹ năng đặc định.

Việc lao động Việt Nam bỏ trốn và cư trú bất hợp pháp phản ánh những hạn chế trong quản lý và hỗ trợ người lao động, cũng như sự khác biệt văn hóa và ngôn ngữ. Các biểu đồ về số lượng lao động Việt Nam theo năm và tỷ lệ bỏ trốn có thể minh họa rõ nét xu hướng này. Bảng so sánh mức lương và điều kiện làm việc giữa lao động hợp pháp và bất hợp pháp cũng giúp làm rõ nguyên nhân.

Ý nghĩa của nghiên cứu là cung cấp cái nhìn toàn diện về chính sách tiếp nhận lao động Việt Nam tại Nhật Bản, từ đó đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả hợp tác, bảo vệ quyền lợi người lao động và phát triển bền vững quan hệ lao động song phương.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường quản lý và giám sát chương trình thực tập kỹ năng và kỹ năng đặc định: Cơ quan chức năng Nhật Bản và Việt Nam cần phối hợp chặt chẽ để kiểm tra, giám sát các doanh nghiệp tiếp nhận lao động, xử lý nghiêm các vi phạm về quyền lợi và điều kiện làm việc. Mục tiêu giảm tỷ lệ lao động bỏ trốn xuống dưới 5% trong vòng 3 năm tới.

  2. Nâng cao chất lượng đào tạo và hỗ trợ ngôn ngữ, văn hóa cho người lao động: Tăng cường các khóa đào tạo tiếng Nhật và kỹ năng mềm trước khi xuất cảnh, đồng thời tổ chức các chương trình hỗ trợ hòa nhập văn hóa tại Nhật Bản nhằm giảm thiểu rào cản và tăng khả năng thích nghi của lao động Việt.

  3. Xây dựng hệ thống hỗ trợ pháp lý và tư vấn cho lao động Việt Nam tại Nhật Bản: Thiết lập các văn phòng hỗ trợ lao động tại Nhật, cung cấp tư vấn pháp lý, giải quyết tranh chấp và hỗ trợ trong các tình huống khẩn cấp, nhằm bảo vệ quyền lợi và nâng cao sự an tâm cho người lao động.

  4. Đẩy mạnh hợp tác song phương trong việc hoàn thiện khung pháp lý và chính sách lao động: Hai bên cần tiếp tục ký kết các bản ghi nhớ, hiệp định mới nhằm mở rộng phạm vi ngành nghề, tăng thời gian lưu trú và tạo điều kiện thuận lợi cho lao động Việt Nam, đồng thời đảm bảo các tiêu chuẩn lao động quốc tế được tuân thủ.

  5. Phát triển các chương trình hỗ trợ hậu xuất khẩu lao động: Tạo điều kiện cho lao động Việt Nam sau khi hoàn thành hợp đồng trở về nước có cơ hội tiếp cận việc làm phù hợp, vận dụng kỹ năng đã học, góp phần phát triển kinh tế địa phương và giảm thiểu tình trạng tái di cư bất hợp pháp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà hoạch định chính sách và cơ quan quản lý lao động: Luận văn cung cấp dữ liệu và phân tích sâu sắc giúp xây dựng, điều chỉnh chính sách tiếp nhận lao động nước ngoài, đặc biệt là lao động Việt Nam tại Nhật Bản.

  2. Doanh nghiệp và tổ chức phái cử lao động: Thông tin về các chương trình tiếp nhận, quy trình và các vấn đề phát sinh giúp doanh nghiệp nâng cao hiệu quả hoạt động, bảo vệ quyền lợi người lao động và tuân thủ pháp luật.

  3. Người lao động và sinh viên có nhu cầu làm việc tại Nhật Bản: Luận văn cung cấp cái nhìn toàn diện về chính sách, điều kiện làm việc, quyền lợi và những thách thức khi làm việc tại Nhật, giúp người lao động chuẩn bị tốt hơn.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Châu Á học, Quan hệ quốc tế, Nhật Bản học: Tài liệu tham khảo quý giá về mối quan hệ lao động Việt - Nhật, chính sách nhập cư và di cư lao động quốc tế, hỗ trợ nghiên cứu học thuật và giảng dạy.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chính sách tiếp nhận lao động Việt Nam của Nhật Bản đã thay đổi như thế nào trong những năm gần đây?
    Chính sách đã chuyển từ chương trình Tu nghiệp sang Thực tập kỹ năng và mới nhất là chương trình Kỹ năng đặc định, mở rộng ngành nghề, tăng thời gian lưu trú và quyền lợi cho người lao động. Ví dụ, từ năm 2018, chương trình Kỹ năng đặc định cho phép lao động có thể làm việc lâu dài và có cơ hội xin vĩnh trú.

  2. Lao động Việt Nam tại Nhật Bản gặp những khó khăn gì?
    Khó khăn bao gồm rào cản ngôn ngữ, khác biệt văn hóa, điều kiện làm việc vất vả, và một số trường hợp bị vi phạm quyền lợi lao động. Tỷ lệ bỏ trốn và cư trú bất hợp pháp cũng là vấn đề nổi bật, ảnh hưởng đến hình ảnh cộng đồng.

  3. Chính phủ hai nước đã có những biện pháp gì để bảo vệ quyền lợi người lao động?
    Hai bên đã ký kết nhiều bản ghi nhớ hợp tác, xây dựng hệ thống giám sát, hỗ trợ tư vấn pháp lý và đào tạo kỹ năng. Nhật Bản thành lập tổ chức OTIT để giám sát chương trình thực tập kỹ năng, trong khi Việt Nam tăng cường quản lý doanh nghiệp phái cử.

  4. Đại dịch Covid-19 ảnh hưởng thế nào đến lao động Việt Nam tại Nhật?
    Covid-19 gây gián đoạn hoạt động xuất khẩu lao động, nhiều thực tập sinh mất việc hoặc không thể về nước đúng hạn, điều kiện sinh hoạt khó khăn, thu nhập giảm sút. Chính phủ hai nước đã có các biện pháp hỗ trợ nhưng vẫn còn nhiều thách thức.

  5. Làm thế nào để người lao động Việt Nam chuẩn bị tốt khi sang Nhật làm việc?
    Người lao động nên tham gia các khóa đào tạo tiếng Nhật và kỹ năng mềm, tìm hiểu kỹ về chương trình làm việc, quyền lợi và nghĩa vụ, đồng thời chuẩn bị tâm lý và sức khỏe tốt để thích nghi với môi trường mới. Việc lựa chọn doanh nghiệp phái cử uy tín cũng rất quan trọng.

Kết luận

  • Nhật Bản đang đối mặt với thách thức nghiêm trọng về dân số già và thiếu hụt lao động, buộc phải thay đổi chính sách tiếp nhận lao động nước ngoài, trong đó lao động Việt Nam đóng vai trò quan trọng.
  • Chính sách tiếp nhận lao động Việt Nam đã trải qua nhiều giai đoạn phát triển, từ chương trình Tu nghiệp, Thực tập kỹ năng đến Kỹ năng đặc định, với sự gia tăng đáng kể về số lượng và phạm vi ngành nghề.
  • Hợp tác lao động Việt - Nhật mang lại nhiều thành quả kinh tế và xã hội, nhưng cũng phát sinh các vấn đề như lao động bỏ trốn, vi phạm quyền lợi và ảnh hưởng của đại dịch Covid-19.
  • Cần tăng cường quản lý, đào tạo, hỗ trợ pháp lý và phát triển các chương trình hậu xuất khẩu lao động để nâng cao hiệu quả và bền vững hợp tác lao động.
  • Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để các bên liên quan điều chỉnh chính sách, bảo vệ quyền lợi người lao động và thúc đẩy quan hệ Việt - Nhật phát triển sâu rộng hơn trong tương lai.

Call-to-action: Các nhà hoạch định chính sách, doanh nghiệp và người lao động nên phối hợp chặt chẽ, tận dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng môi trường lao động công bằng, hiệu quả và bền vững, góp phần phát triển quan hệ hợp tác Việt Nam - Nhật Bản ngày càng vững mạnh.