Vốn Xã Hội Trong Chiến Lược Sinh Kế Của Các Hộ Gia Đình Nông Thôn Việt Nam

Luận án đi sâu vào tìm hiểu sự khác biệt trong việc lựa chọn các phương thức khác nhau để kiến tạo thu nhập cho hộ. DFID(1999) xây dựng khung phân tích sinh kế bền vững, trong đó, việc lựa chọn một phương thức kiến tạo thu nhập hay nói cách khác là chiến lược sinh kế của hộ là bước trung gian để theo đuổi mục tiêu sinh kế. Paul Winters và cộng sự (2001) trong khung phân tích sinh kế của mình đặt chiến lược sinh kế như là một chủ đề trọng tâm của hộ.

Từ những năm 2000 đặc biệt là giai đoạn gần đây, việc khám phá các hình mẫu chiến lược sinh kế của hộ trở thành một chủ đề nghiên cứu trọng tâm được nhiều nhà nghiên cứu tham gia, trong đó, sự thay đổi hay dịch chuyển chiến lược sinh kế mang đến nhiều hàm ý khác nhau không chỉ đóng góp vào lý thuyết mà còn hướng đến các hàm ý thực tiễn và chính sách trong mục tiêu thúc đẩy sinh kế của các hộ vùng nông thôn (Hua và cộng sự, 2017; Kelemen và cộng sự, 2008; Zhang và cộng sự, 2019).

Đối với việc lựa chọn chiến lược sinh kế của hộ, có rất nhiều yếu tố tác động đến hành vi lựa chọn chiến lược sinh kế của hộ, các nhân tố ở cấp độ hộ như các loại tài sản sinh kế, các đặc trung kinh tế xã hội của hộ cũng như các yếu tố bối cảnh bên ngoài như bối cảnh kinh tế xã hội, điều kiện tiếp cận kỹ thuật, thị trường,…(DFID, 1999; Ellis, 1998). Các loại tài sản sinh kế (5 loại vốn sinh kế (tự nhiên, vật chất, tài chính, con người và vốn xã hội) theo DFID (1999) hay 6 loại tài sản (vốn tự nhiên, vốn xã hội, vốn con người, vốn tài chính, vốn vật chất, các tài sản có giá trị) của 2 Winters và các cộng sự (2001)) được xem là những nhân tố quan trọng ảnh hưởng đến việc lựa chọn chiến lược sinh kế của hộ.

So với các vốn, tài sản khác thì vốn xã hội được nhấn mạnh trong lĩnh vực xã hội học và lan tỏa sang các ngành nghiên cứu xã hội khác trở thành một chủ đề nghiên cứu liên ngành. Vốn xã hội là một nhân tố quan trọng được quan tâm ngày càng nhiều trong nghiên cứu và được coi là một nguồn lực quan trọng để thúc đẩy sự phát triển sinh kế bền vững của mỗi hộ gia đình. Hơn thế nữa, vốn xã hội thay thế các định chế khác nhằm đảm bảo niềm tin, các nguyên tắc của cộng đồng và nhờ đó thúc đẩy xã hội phát triển, giảm các chi phí giao dịch (Portes, 1998).

Vốn xã hội còn minh chứng vai trò quan trọng trong đảm bảo ổn định sinh kế, đặc biệt trước các biến động do ảnh hưởng từ biến đổi khí hậu, rủi ro tự nhiên-xã hội. Vốn xã hội có thể giảm nhẹ các ảnh hưởng xấu đến sinh kế, gia tăng phúc lợi và sinh kế hộ (Adams và cộng sự 1998; Thulstrup 2015; Quandt và cộng sự 2017; Quandt 2018), trong đó, một số nghiên cứu nhấn mạnh đến việc vốn xã hội giúp hỗ trợ hộ gia đình đa dạng hóa sinh kế (Marschke and Berkes 2006) hay đáp ứng trước các điều kiện môi trường cũng như hưởng được nhiều lợi ích từ việc nhận được trợ giúp (Li và cộng sự 2018; Liu và cộng sự 2019). Nói cách khác, vốn xã hội có thể hỗ trợ hộ gia đình củng cố hay điều chỉnh chiến lược sinh kế phù hợp trong các bối cảnh dễ tổn thương (W. Liu và cộng sự, 2020).

Các bằng chứng thực nghiệm tại các quốc gia khác nhau cho thấy, chiến lược sinh kế cả tĩnh và động của hộ đều chịu ảnh hưởng từ các nhân tố sinh kế, trong đó, vốn xã hội trở thành một động lực quan trọng trực tiếp hay gián tiếp thúc đẩy sự chuyển đổi trong chiến lược sinh kế của hộ (Hua và cộng sự, 2017; Kelemen và cộng sự, 2008; Zhang và cộng sự, 2019).

Không chỉ vậy, các nghiên cứu gần đây cho thấy các ảnh hưởng cũng như các mối liên kết, tác động lẫn nhau giữa các loại hình vốn sinh kế, đặc biệt đối với mối liên hệ giữa vốn xã hội – vốn vô hình với các loại vốn sinh kế khác của hộ (Phan và cộng sự, 2019).

Thêm vào đó, các nghiên cứu thực nghiệm khác cũng chỉ ra các ảnh hưởng tiêu cực của vốn xã hội trong việc ngăn cản các hành vi của cá nhân nói riêng và hộ nói chung thoát ra khỏi những khuôn mẫu – ràng buộc vô hình, điều này cản trở sự sáng tạo cũng như mức độ đáp ứng cho các hoạt động sinh kế mới, các hoạt động có mức sinh lợi cao hơn, rủi ro hơn hay mới hơn (Béné và cộng sự, 2016).

Tại Việt Nam, quá trình đô thị hóa đã thúc đẩy tỷ lệ dân cư sống ở các khu vực thành thị tăng từ mức khoảng 19% vào năm 1990, đến năm 2015 đạt mức 34% và đến năm 2020 đã đạt mức xấp xỉ 37% (Phụ lục 5). So với thành thị, thu nhập trung bình của khu vực nông thôn chỉ bằng khoảng 60% thu nhập trung bình của khu vực thành thị, mức độ giãn cách thu nhập trên khía cạnh tuyệt đối giữa 2 khu vực này ngày càng tăng (Phụ lục 5).

Luận án sẽ phân tích các hình mẫu chiến lược sinh kế phổ biến, sự thay đổi theo thời gian, và vai trò của vốn xã hội trong việc định hình các chiến lược sinh kế này.

Mô hình lựa chọn chiến lược sinh kế, bao gồm các chiến lược phi nông nghiệp (LS1), nông nghiệp (LS2), làm thuê-làm công (LS3) và chuyển giao (LS4), được phân tích để hiểu rõ tác động của vốn xã hội.

Luận án cũng xem xét vốn xã hội trong bối cảnh chiến lược sinh kế động, đánh giá vai trò của nó trong quá trình chuyển đổi sinh kế.

Các chính sách tập trung vào cải thiện và thúc đẩy vốn xã hội trong các chiến lược sinh kế.

Các chính sách tận dụng vai trò của vốn xã hội trong khai thác hiệu quả các nguồn vốn sinh kế.

Các chính sách phát huy vai trò của vốn xã hội trước các bối cảnh mới.