Quyền Lập Hội Theo Pháp Luật: Kinh Nghiệm Từ Một Số Nước và Đề Xuất Cho Việt Nam

Trên thế giới, khái niệm "hội" được hiểu rộng rãi, bao gồm cả các tổ chức xã hội, câu lạc bộ, công đoàn, và các tổ chức phi chính phủ. Các định nghĩa này đều có điểm tương đồng về “hội” là sự liên kết, quy tụ, tập hợp của nhiều người với nhau thành nhóm để hướng đến các lợi ích, mục đích hay sự quan tâm chung. Ở Việt Nam, khái niệm này có lịch sử lâu đời, được ghi nhận trong các văn bản pháp luật từ năm 1946. Nghị định số 45/2010/NĐ-CP định nghĩa hội là tổ chức tự nguyện của công dân, tổ chức Việt Nam cùng ngành nghề, cùng sở thích, cùng giới, có chung mục đích tập hợp, đoàn kết hội viên, hoạt động thường xuyên, không vụ lợi nhằm bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của hội, hội viên, của cộng đồng; hỗ trợ nhau hoạt động có hiệu quả, góp phần vào việc phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Hiện nay, nhận thức về hội là vấn đề đang có nhiều tranh luận, xuất phát từ những góc nhìn khác nhau. Khái niệm hội này mang tính chất chung chung và chưa làm rõ bản chất về hội.

Quyền lập hội mang nhiều đặc điểm quan trọng. Thứ nhất, tính tự nguyện là yếu tố then chốt. Không ai bị ép buộc phải tham gia hoặc rời khỏi một tổ chức. Thứ hai, các thành viên phải có mục đích chung. Mục đích chung này có thể là bảo vệ quyền lợi nghề nghiệp, thúc đẩy các hoạt động văn hóa, xã hội hoặc tham gia vào các vấn đề chính trị. Thứ ba, quyền này gắn liền với các quyền tự do khác như tự do ngôn luận và tự do hội họp. Quyền lập hội là một phần không thể tách rời trong nền dân chủ vì nó cho phép các thành viên “bày tỏ quan điểm chính trị, tham gia vào các mục tiêu văn học, nghệ thuật và các hoạt động kinh tế, xã hội và văn hóa khác, tham gia vào việc thờ phụng tôn giáo và các niềm tin khác, hình thành và gia nhập các tổ chức công đoàn và hợp tác xã, bầu chọn những người lãnh đạo đại diện cho mình và buộc họ phải chịu trách nhiệm”. Do đó, đảm bảo quyền lập hội là một quyết định rất quan trọng đối với các nước theo chế độ dân chủ, có ảnh hưởng sâu sắc đến sự phát triển đất nước.

Quyền lập hội có ý nghĩa to lớn đối với sự phát triển dân chủ và xã hội dân sự. Nó tạo điều kiện cho người dân tham gia vào quá trình hoạch định chính sách, giám sát hoạt động của chính quyền và bảo vệ quyền lợi của mình. Quyền này cũng thúc đẩy sự đa dạng và cạnh tranh trong xã hội, tạo ra môi trường thuận lợi cho sự phát triển kinh tế và văn hóa. Phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội. Đồng thời, quyền lập hội tạo điều kiện cho các tổ chức xã hội đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp các dịch vụ công, hỗ trợ các nhóm yếu thế và giải quyết các vấn đề xã hội. Quá trình toàn cầu hóa đã mang lại thay đổi nhanh chóng và năng động không chỉ về kinh tế, chính trị, pháp lý mà cả về nhiều vấn đề về quyền con người ở các quốc gia. Với môi trường dân chủ, cởi mở hội nhập, các hoạt động kinh tế - xã hội ngày càng phát triển, xã hội hóa ngày càng cao, việc thành lập và phát triển hội ở nhiều quốc gia trên thế giới đã có những thay đổi rất lớn, một phần là để đáp ứng nhu cầu tự do, dân chủ, sáng tạo của người dân và xã hội, phần khác là các hội phát triển đa dạng với quy mô, tính chất, phạm vi hoạt động khác nhau đã góp phần quan trọng trong công cuộc đổi mới và phát triển đất nước.

Luật Waldeck-Rousseau năm 1901 đã mở ra một kỷ nguyên mới cho quyền lập hội ở Pháp. Trước đó, việc thành lập các hội thường bị kiểm soát chặt chẽ bởi chính phủ. Luật này đã bãi bỏ các quy định này và cho phép công dân tự do thành lập các hiệp hội mà không cần xin phép. Tuy nhiên, luật cũng quy định một số điều kiện nhất định để đảm bảo các hiệp hội không gây nguy hại cho an ninh quốc gia hoặc trật tự công cộng. Luật Waldeck-Rousseau năm 1901. Việc đảm bảo tôn trọng quyền cơ bản này gặp phải rất nhiều thách thức. Ở một số quốc gia, một số đối tượng người lao động bị từ chối quyền lập hội, hay tổ chức của người lao động và người sử dụng lao động bị đình chỉ hoạt động hay can thiệp bất hợp pháp, và trong một số trường hợp cực đoan những người hoạt động công đoàn còn bị bắt giữ hoặc giết. Quá trình toàn cầu hóa đã mang lại thay đổi nhanh chóng và năng động không chỉ về kinh tế, chính trị, pháp lý mà cả về nhiều vấn đề về quyền con người ở các quốc gia.

Mặc dù hệ thống pháp luật của Pháp tạo điều kiện thuận lợi cho việc thành lập và hoạt động của các hội, nhưng cũng quy định một số hạn chế nhất định. Các hạn chế này thường liên quan đến an ninh quốc gia, trật tự công cộng và bảo vệ quyền của người khác. Ví dụ, các hội có mục đích bạo lực, phân biệt đối xử hoặc xâm phạm quyền riêng tư của người khác có thể bị cấm hoạt động. Việc thực thi các hạn chế này phải tuân thủ các nguyên tắc pháp quyền và không được xâm phạm quá mức quyền tự do lập hội. Ở Việt Nam, đường lối nhất quán của Đảng và Nhà nước Việt Nam luôn đặt con người ở vị trí trung tâm của các chính sách kinh tế - xã hội; coi con người vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự phát triển xã hội. Việc thúc đẩy và bảo vệ quyền con người được xem là nhân tố quan trọng cho sự phát triển bền vững của Việt Nam. Trên tinh thần đó, quyền lập hội của công dân lần đầu tiên được quy định tại Điều 10 Hiến pháp năm 1946.

Hiến pháp Đức là nền tảng pháp lý quan trọng nhất cho việc bảo vệ quyền lập hội. Nó khẳng định quyền tự do lập hội của tất cả mọi người, nhưng cũng cho phép hạn chế quyền này trong một số trường hợp nhất định để bảo vệ các giá trị cơ bản của xã hội, như an ninh quốc gia, trật tự công cộng và bảo vệ quyền của người khác. Tòa án Hiến pháp Liên bang Đức đóng vai trò quan trọng trong việc giải thích và áp dụng các quy định về quyền lập hội trong Hiến pháp. Theo Từ điển tiếng Việt, danh từ “hội” dùng để chỉ tổ chức quần chúng rộng rãi của những người cùng chung một nghề nghiệp hoặc có chung một hoạt động. Hay trong Từ điển Hành chính của tác giả Tô Tử Hạ thì “Hội là tổ chức tự nguyện của các công dân, tổ chức cùng ngành nghề, cùng giới, cùng sở thích,… tập hợp lại nhằm đáp ứng nguyện vọng, lợi ích chính đáng của hội viên, không vì mục đích vụ lợi”.

Luật pháp Đức nhấn mạnh vai trò của các tổ chức xã hội trong việc thúc đẩy sự tham gia của công dân vào các vấn đề công cộng. Các tổ chức này được coi là một phần quan trọng của xã hội dân sự và đóng vai trò trung gian giữa nhà nước và công dân. Nhà nước có trách nhiệm tạo điều kiện thuận lợi cho các tổ chức xã hội hoạt động và phát triển, nhưng cũng có quyền kiểm soát và giám sát để đảm bảo các tổ chức này tuân thủ pháp luật và không gây nguy hại cho xã hội. Điều 1, Sắc lệnh số 52/SL ngày 22/4/1946 của Chủ tịch Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa xác định: “Hội là một đoàn thể có tính cách vĩnh cửu gồm hai hoặc nhiều người giao ước hiệp lực mà hành động để đạt mục đích chung; mục đích ấy không phải để chia lợi tức”.

Hiến pháp Nhật Bản là nền tảng pháp lý quan trọng nhất cho việc bảo vệ quyền lập hội. Nó khẳng định quyền tự do lập hội của tất cả mọi người, nhưng cũng cho phép hạn chế quyền này trong một số trường hợp nhất định để bảo vệ an ninh quốc gia và trật tự công cộng. Tòa án tối cao Nhật Bản đóng vai trò quan trọng trong việc giải thích và áp dụng các quy định về quyền lập hội trong Hiến pháp. Khoản 2 Điều 4 của Nghị định số 45/2010/NĐ-CP đưa ra một số đặc trưng của hội: “Hội có tư cách pháp nhân, có con dấu và tài khoản và có thể có biểu tượng riêng”.

Nhật Bản có kinh nghiệm quản lý tương đối hiệu quả về quyền lập hội. Chính phủ Nhật Bản tạo điều kiện thuận lợi cho việc thành lập và hoạt động của các hội, nhưng cũng có quyền kiểm soát và giám sát để đảm bảo các hội này tuân thủ pháp luật và không gây nguy hại cho xã hội. Sự cân bằng giữa tự do và kiểm soát là yếu tố quan trọng để đảm bảo quyền lập hội được thực hiện một cách có trách nhiệm và hiệu quả. Điều 25 Hiến pháp năm 2013 quy định “Công dân có quyền tự do ngôn luận, tự do báo chí, tiếp cận thông tin, hội họp, lập hội, biểu tình. Việc thực hiện các quyền này do pháp luật quy định”. Mặc dù vậy, sự hội nhập ngày càng sâu rộng vào cộng đồng quốc tế cũng như sự phát triển nhanh chóng về mọi mặt của đất nước đang đặt ra những yêu cầu cấp thiết về hoàn thiện pháp luật trên nhiều lĩnh vực, trong đó có pháp luật về quyền lập hội.

Việc đảm bảo tính tự do và minh bạch trong việc thành lập và hoạt động của các hội là rất quan trọng để thúc đẩy sự phát triển của xã hội dân sự ở Việt Nam. Pháp luật cần quy định rõ ràng các thủ tục thành lập hội, cũng như các quyền và nghĩa vụ của các hội viên. Đồng thời, cần tạo điều kiện thuận lợi cho các hội tiếp cận thông tin và tham gia vào quá trình hoạch định chính sách. Để thực thi Hiến pháp năm 2013, việc xây dựng Luật về hội đã được đưa vào chương trình lập pháp của Quốc hội. Theo đó, Luật về hội đã được Quốc hội khóa XIII thảo luận, cho ý kiến tại kỳ họp thứ 10 vào cuối năm 2015. Tuy nhiên đến nay Luật về hội mới chỉ dừng ở dự thảo. Điều này không đáp ứng được nhu cầu điều chỉnh khi hội đang có vai trò rất quan trọng và có xu hướng phát triển mạnh mẽ trong giai đoạn tới.

Việc quy định rõ ràng các hạn chế đối với quyền lập hội là cần thiết để đảm bảo an ninh quốc gia, trật tự công cộng và bảo vệ quyền của người khác. Tuy nhiên, các hạn chế này phải được quy định một cách chặt chẽ và tuân thủ các nguyên tắc pháp quyền. Không được hạn chế quyền lập hội một cách quá mức hoặc sử dụng các hạn chế này để đàn áp các tổ chức xã hội. Mục đích nghiên cứu của khóa luận là làm sáng tỏ những vấn đề lý luận về nội dung và ý nghĩa thực tiễn của quyền lập hội và pháp luật về quyền lập hội của một số nước trên thế giới.

Để đảm bảo tính dân chủ và phù hợp của pháp luật về quyền lập hội, cần có sự tham gia ý kiến của các chuyên gia, các tổ chức xã hội và công dân trong quá trình xây dựng và sửa đổi pháp luật. Điều này giúp đảm bảo pháp luật phản ánh được nhu cầu và nguyện vọng của xã hội, đồng thời tránh được những sai sót và hạn chế. Về phương pháp luận, để làm rõ các vấn đề nghiên cứu, đề tài vận dụng phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của học thuyết Mác – Lênin. Đây là phương pháp khoa học vận dụng nghiên cứu trong toàn bộ nội dung để đánh giá khách quan sự thể hiện của các quy định pháp luật về quyền lập hội trong sự so sánh, đối chiếu giữa pháp luật của các quốc gia trên thế giới.

Việc nâng cao năng lực cho các cơ quan nhà nước trong việc thực thi pháp luật về quyền lập hội là rất quan trọng để đảm bảo quyền này được bảo vệ một cách hiệu quả. Các cơ quan nhà nước cần được trang bị kiến thức, kỹ năng và nguồn lực cần thiết để thực hiện chức năng quản lý nhà nước về hội một cách khách quan, công bằng và minh bạch. Về phương pháp nghiên cứu, trong quá trình nghiên cứu, khóa luận sử dụng các phương pháp nghiên cứu khoa học bao gồm: Phân tích, thống kê, tổng hợp, đối chiếu để đạt được mục đích nghiên cứu đề tài. Thêm vào đó, khóa luận còn sử dụng phương pháp so sánh để làm sáng tỏ các quy định pháp luật về quyền lập hội giữa pháp luật Việt Nam và pháp luật quốc tế, qua đó nhận thức, lý giải được sự tương đồng, khác biệt của Việt Nam và quốc tế để làm luận cứ xác thực cho việc đưa ra những khuyến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật hiện nay về quyền lập hội, cũng như xây dựng nên cơ chế thực thi các quy định trên một cách hiệu quả.