NGHIÊN CỨU SINH THÁI CẢNH QUAN PHỤC VỤ PHÁT TRIỂN NÔNG, LÂM NGHIỆP BỀN VỮNG HUYỆN VĂN YÊN, TỈNH YÊN BÁI TRÊN CƠ SỞ TIẾP CẬN ĐỊA LÝ ĐỊNH LƯỢNG

• Tác giả: Tạ Văn Hạnh
• Người hướng dẫn: PGS.TS Nguyễn An Thịnh
• Trường học: Học viện Khoa học và Công nghệ, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam
• Chuyên ngành: Địa lý Tài nguyên và Môi trường
• Đề tài: Nghiên cứu Sinh Thái Cảnh Quan Phục Vụ Phát Triển Nông, Lâm Nghiệp Bền Vững Huyện Văn Yên, Tỉnh Yên Bái Trên Cơ Sở Tiếp Cận Địa Lý Định Lượng
• Loại tài liệu: luận án tiến sĩ
• Năm xuất bản: 2024
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• MỞ ĐẦU
• 0.1. Tính cấp thiết của đề tài
• 0.2. Mục tiêu nghiên cứu
• 0.3. Nội dung nghiên cứu
• 0.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 0.4.1. Đối tượng nghiên cứu
• 0.4.2. Phạm vi nghiên cứu
• 0.5. Các luận điểm bảo vệ
• 0.6. Điểm mới của luận án
• 0.7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án
• 0.8. Cơ sở dữ liệu thực hiện luận án
• 0.9. Cấu trúc của luận án
• 1. CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU SINH THÁI CẢNH QUAN PHỤC VỤ PHÁT TRIỂN NÔNG, LÂM NGHIỆP BỀN VỮNG HUYỆN VĂN YÊN
• 1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu
• 1.2. Tình hình nghiên cứu sinh thái cảnh quan
• 1.3. Tình hình tiếp cận định lượng trong nghiên cứu địa lý
• 1.4. Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan
• 1.5. Tiếp cận sinh thái trong nghiên cứu cảnh quan phục vụ phát triển nông, lâm nghiệp bền vững khu vực miền núi
• 1.6. Tiếp cận địa lý định lượng trong phân tích cấu trúc và chức năng cảnh quan
• 1.7. Quan điểm, hệ phương pháp và mô hình khái niệm
• 1.7.1. Quan điểm nghiên cứu
• 1.7.2. Phương pháp nghiên cứu
• 1.7.3. Quá trình thực hiện, thiết kế nghiên cứu và mô hình khái niệm
• 1.8. Tiểu kết
• 2. CHƯƠNG 2: ĐẶC ĐIỂM SINH THÁI CẢNH QUAN HUYỆN VĂN YÊN
• 2.1. Vị trí địa lý
• 2.2. Các nhân tố thành tạo cảnh quan
• 2.3. Các nhân tố sinh thái tự nhiên
• 2.4. Các nhân tố sinh thái nhân văn
• 2.5. Cấu trúc cảnh quan
• 2.5.1. Hệ thống phân loại cảnh quan
• 2.5.2. Đặc điểm cấu trúc cảnh quan
• 2.6. Phân vùng sinh thái cảnh quan
• 2.6.1. Nguyên tắc và phương pháp phân vùng sinh thái cảnh quan
• 2.6.2. Đặc điểm các tiểu vùng sinh thái cảnh quan
• 2.6.3. Tính đặc thù trong đặc điểm và phân hóa cảnh quan
• 2.7. Phân tích chức năng cảnh quan
• 2.7.1. Chức năng các đơn vị cảnh quan
• 2.7.2. Chức năng các nhóm tiểu vùng sinh thái cảnh quan
• 2.8. Tiểu kết
• 3. CHƯƠNG 3: ĐÁNH GIÁ CẢNH QUAN PHỤC VỤ PHÁT TRIỂN NÔNG, LÂM NGHIỆP BỀN VỮNG HUYỆN VĂN YÊN
• 3.1. Đánh giá thích nghi sinh thái cảnh quan
• 3.1.1. Cơ sở khoa học của việc đánh giá
• 3.1.2. Đánh giá thích nghi sinh thái cảnh quan phục vụ phát triển nông nghiệp
• 3.1.3. Đánh giá thích nghi sinh thái cảnh quan phục vụ phát triển lâm nghiệp
• 3.2. Dự báo biến đổi cảnh quan
• 3.2.1. Xây dựng mô hình
• 3.2.2. Xây dựng ma trận chuyển dịch dựa vào chuỗi Markov
• 3.2.3. Phân cấp thích nghi
• 3.2.4. Mô hình hóa sự biến đổi cảnh quan dựa vào bài toán CA-Markov
• 3.3. Định hướng không gian phát triển nông, lâm nghiệp
• 3.3.1. Quan điểm định hướng
• 3.3.2. Căn cứ định hướng
• 3.3.3. Định hướng không gian ưu tiên phát triển nông, lâm nghiệp
• 3.4. Đề xuất không gian phát triển bền vững đối với cây Quế
• 3.5. Đề xuất các giải pháp phát triển nông, lâm nghiệp bền vững
• 3.5.1. Phân tích SWOT trong quản lý cảnh quan phục vụ đề xuất chiến lược phát triển nông, lâm nghiệp
• 3.5.2. Phân tích Delphi các yếu tố PSR trong sử dụng cảnh quan phục vụ đề xuất các giải pháp ưu tiên phát triển nông, lâm nghiệp
• 3.6. Tiểu kết chương 3
• KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
• DANH MỤC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Tổng Quan Nghiên Cứu Sinh Thái Cảnh Quan Văn Yên 55 ký tự

Nghiên cứu sinh thái cảnh quan (STCQ) đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển nông lâm nghiệp bền vững Yên Bái. Sự gia tăng dân số và phát triển kinh tế xã hội (KTXH) đã tác động sâu sắc đến cảnh quan và hệ sinh thái. Do đó, STCQ, với cách tiếp cận liên ngành, lý thuyết hiện đại và phương pháp tiên tiến, là cần thiết. STCQ nghiên cứu mối quan hệ giữa cấu trúc không gian, động lực sinh thái và hệ thống con người - sinh vật (IALE, 2012) [3]. Tại Việt Nam, đặc biệt khu vực miền núi như Văn Yên, Yên Bái, việc khai thác hợp lý tài nguyên thiên nhiên (TNTN) trở nên cấp thiết. Nghiên cứu STCQ giúp đánh giá tổng hợp các yếu tố cấu thành lãnh thổ, xây dựng luận cứ khoa học cho việc sử dụng tài nguyên hợp lý, hướng đến phát triển bền vững nông thôn Văn Yên. Khu vực này có tiềm năng phát triển đa dạng cây trồng, vật nuôi đặc sản Yên Bái nhưng cũng nhạy cảm với các hoạt động KTXH.

1.1. Tầm Quan Trọng của Nghiên Cứu Sinh Thái Cảnh Quan

Nghiên cứu sinh thái cảnh quan cung cấp cái nhìn toàn diện về mối tương tác giữa con người và môi trường. Điều này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh phát triển kinh tế xã hội ngày càng gia tăng, gây áp lực lên tài nguyên thiên nhiên và hệ sinh thái. Việc hiểu rõ cấu trúc và chức năng của cảnh quan giúp đưa ra các quyết định quản lý và sử dụng tài nguyên hợp lý, hướng đến phát triển nông lâm nghiệp bền vững.

1.2. Phương Pháp Tiếp Cận Địa Lý Định Lượng ĐLĐL Trong STCQ

Phương pháp Địa lý Định Lượng (ĐLĐL) đóng vai trò quan trọng trong nghiên cứu STCQ. ĐLĐL sử dụng các công cụ toán học để gán, quy đổi và đồng bộ dữ liệu về một hệ quy chiếu thống nhất. Với sự phát triển của GIS và khoa học máy tính, việc áp dụng ĐLĐL trong nghiên cứu địa lý trở nên khả thi, giúp phân tích và đánh giá tổng hợp các yếu tố một cách chính xác và hiệu quả.

II. Thách Thức Phát Triển Nông Lâm Nghiệp Văn Yên 57 ký tự

Mặc dù có tiềm năng, phát triển nông lâm nghiệp bền vững Yên Bái đối mặt với nhiều thách thức. Văn Yên, Yên Bái, nơi có dãy núi Con Voi và dãy Hoàng Liên - Pú Luông, có địa hình bị chia cắt, giao thông khó khăn. Dân cư phân tán, chủ yếu là đồng bào dân tộc thiểu số (DTTS) với trình độ dân trí còn hạn chế. Trong bối cảnh toàn cầu hóa và biến đổi khí hậu (BĐKH), khu vực này phải đối mặt với thiên tai, dịch bệnh, thoái hóa đất, và mâu thuẫn giữa bảo tồn rừng và mở rộng sản xuất. Theo nghiên cứu, 8/25 xã thuộc diện đặc biệt khó khăn, tỉ lệ hộ nghèo khoảng 7%, và 91,12% dân số sống ở nông thôn. Cây quế, dù là cây chủ lực, cũng đối mặt với nguy cơ tăng trưởng quá nhanh, phá vỡ quy hoạch.

2.1. Áp Lực Từ Biến Đổi Khí Hậu Lên Nông Nghiệp Văn Yên

Biến đổi khí hậu gây ra nhiều thách thức cho nông nghiệp Văn Yên. Thiên tai như hạn hán, lũ lụt và sự thay đổi nhiệt độ ảnh hưởng đến năng suất cây trồng và vật nuôi. Do đó, cần có các giải pháp thích ứng và giảm thiểu tác động của BĐKH để đảm bảo phát triển nông nghiệp bền vững.

2.2. Mâu Thuẫn Giữa Bảo Tồn Rừng và Phát Triển Kinh Tế

Việc mở rộng diện tích sản xuất nông nghiệp, đặc biệt là trồng cây quế, có thể dẫn đến xâm lấn đất rừng tự nhiên, gây ảnh hưởng đến đa dạng sinh học và chức năng sinh thái của rừng. Cần có sự cân bằng giữa bảo tồn rừng và phát triển kinh tế để đảm bảo phát triển bền vững.

III. Giải Pháp Sinh Thái Cảnh Quan Cho Nông Lâm Nghiệp 59 ký tự

Nghiên cứu sinh thái cảnh quan cung cấp giải pháp cho các vấn đề trên. Bằng cách phân tích cấu trúc và chức năng của cảnh quan, có thể xác định các vùng thích hợp cho từng loại cây trồng, vật nuôi. Mô hình nông lâm kết hợp (VAC) có thể được áp dụng để tăng tính đa dạng và bền vững của hệ sinh thái. Quản lý tài nguyên thiên nhiên (TNTN) cần dựa trên cơ sở khoa học và sự tham gia của cộng đồng địa phương. Các phương pháp canh tác bền vững, như nông nghiệp hữu cơ, cần được khuyến khích. Theo luận án, lãnh thổ nghiên cứu bao gồm 92 dạng CQ thuộc 2 lớp, 6 phụ lớp, 4 kiểu, 6 phụ kiểu, 25 loại và 4 nhóm tiểu vùng STCQ (TVSTCQ), 15 TVSTCQ có tính đặc thù về cấu trúc, chức năng.

3.1. Ứng Dụng Mô Hình Nông Lâm Kết Hợp Bền Vững

Mô hình nông lâm kết hợp (VAC) là một giải pháp hiệu quả để tăng tính đa dạng và bền vững của hệ sinh thái. VAC kết hợp trồng cây nông nghiệp, cây lâm nghiệp và chăn nuôi trên cùng một diện tích đất, giúp cải thiện độ phì nhiêu của đất, giảm thiểu xói mòn và tăng thu nhập cho người dân.

3.2. Quản Lý Tài Nguyên Thiên Nhiên Dựa Trên STCQ

Quản lý tài nguyên thiên nhiên (TNTN) cần dựa trên cơ sở khoa học và sự tham gia của cộng đồng địa phương. Việc đánh giá sinh thái cảnh quan giúp xác định các vùng có giá trị bảo tồn cao và các vùng có tiềm năng phát triển kinh tế. Quản lý TNTN cần đảm bảo sự cân bằng giữa bảo tồn và phát triển.

IV. Đánh Giá Dự Báo Biến Đổi Cảnh Quan Tại Văn Yên 60 ký tự

Đánh giá và dự báo biến đổi cảnh quan là bước quan trọng để định hướng phát triển bền vững. Nghiên cứu sử dụng các mô hình ĐLĐL để đánh giá thích nghi sinh thái (TNST) của cây trồng nông lâm nghiệp và dự báo biến đổi cảnh quan đến năm 2030. Phân tích SWOT và Delphi được sử dụng để đề xuất các chiến lược và giải pháp ưu tiên. Kết quả cho thấy hệ thống CQ tự nhiên và CQ văn hóa ở Văn Yên có tiềm năng phát triển NLN, trong đó cây Quế là cây trồng chủ đạo. Tiếp cận ĐLĐL để đánh giá, dự báo biến đổi các CQ này phục vụ định hướng không gian phát triển các loại hình NLN.

4.1. Đánh Giá Thích Nghi Sinh Thái TNST Cho Cây Trồng

Đánh giá thích nghi sinh thái (TNST) giúp xác định các vùng thích hợp cho từng loại cây trồng, vật nuôi, tối ưu hóa hiệu quả sản xuất và giảm thiểu rủi ro. TNST dựa trên các yếu tố như khí hậu, đất đai, địa hình và nhu cầu sinh thái của cây trồng.

4.2. Mô Hình Hóa và Dự Báo Biến Đổi Cảnh Quan

Mô hình hóa và dự báo biến đổi cảnh quan giúp dự đoán các tác động của hoạt động kinh tế xã hội và biến đổi khí hậu lên cảnh quan. Điều này cho phép đưa ra các biện pháp phòng ngừa và giảm thiểu tác động tiêu cực.

V. Ứng Dụng Nghiên Cứu Phát Triển Cây Quế Bền Vững 56 ký tự

Cây quế là cây trồng chủ lực tại Văn Yên, Yên Bái. Nghiên cứu tập trung vào phát triển cây quế bền vững thông qua việc định hướng không gian phát triển và đề xuất các giải pháp quản lý. Phân tích SWOT giúp xác định điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức trong phát triển cây quế. Phân tích Delphi các yếu tố PSR (Áp lực, Hiện trạng, Đáp ứng) giúp đề xuất các giải pháp ưu tiên. Theo luận án, Luận điểm 2: Hệ thống CQ tự nhiên, CQ văn hóa ở lãnh thổ Văn Yên có tiềm năng phát triển NLN, trong đó cây Quế là cây trồng chủ đạo. Tiếp cận ĐLĐL để đánh giá, dự báo biến đổi các CQ này phục vụ định hướng không gian phát triển các loại hình NLN.

5.1. Phân Tích SWOT Cho Phát Triển Cây Quế Văn Yên

Phân tích SWOT (Điểm mạnh, Điểm yếu, Cơ hội, Thách thức) giúp đánh giá toàn diện về tiềm năng phát triển cây quế Văn Yên. Phân tích SWOT giúp xác định các chiến lược phù hợp để khai thác tối đa các cơ hội và giảm thiểu các thách thức.

5.2. Giải Pháp PSR Ưu Tiên Cho Phát Triển Bền Vững

Phân tích Delphi các yếu tố PSR (Áp lực, Hiện trạng, Đáp ứng) giúp xác định các giải pháp ưu tiên để giải quyết các vấn đề môi trường và xã hội liên quan đến phát triển cây quế. PSR là khung phân tích đánh giá mối quan hệ giữa hoạt động con người, hiện trạng môi trường và các biện pháp ứng phó.

VI. Kết Luận Tương Lai Nông Lâm Nghiệp Bền Vững 50 ký tự

Nghiên cứu sinh thái cảnh quan và địa lý định lượng cung cấp cơ sở khoa học cho phát triển nông lâm nghiệp bền vững tại Văn Yên, Yên Bái. Việc áp dụng các giải pháp sinh thái cảnh quan, quản lý tài nguyên hợp lý và khuyến khích sự tham gia của cộng đồng là chìa khóa để đạt được mục tiêu phát triển bền vững. Nghiên cứu đóng góp vào lý luận và phương pháp nghiên cứu về STCQ và ĐLĐL. Đồng thời làm phong phú thêm hướng nghiên cứu STCQ ứng dụng cho quy hoạch tổ chức lãnh thổ sản xuất NLN tại một lãnh thổ cấp huyện thuộc vùng núi phía Bắc Việt Nam.

6.1. Các Bài Học Kinh Nghiệm và Khuyến Nghị Chính Sách

Nghiên cứu cung cấp các bài học kinh nghiệm và khuyến nghị chính sách để hỗ trợ phát triển nông lâm nghiệp bền vững. Các khuyến nghị chính sách cần tập trung vào việc khuyến khích các hoạt động sản xuất thân thiện với môi trường, hỗ trợ kỹ thuật và tài chính cho người dân, và tăng cường quản lý tài nguyên thiên nhiên.

6.2. Hướng Nghiên Cứu Tiếp Theo Trong STCQ và ĐLĐL

Cần có các nghiên cứu tiếp theo để mở rộng phạm vi và độ sâu của nghiên cứu về sinh thái cảnh quan và địa lý định lượng. Hướng nghiên cứu tiếp theo có thể tập trung vào việc xây dựng các mô hình dự báo phức tạp hơn, đánh giá các tác động của biến đổi khí hậu và phát triển các giải pháp thích ứng hiệu quả.