Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh xã hội hiện đại, ly hôn ngày càng trở nên phổ biến, kéo theo nhiều tranh chấp về tài sản chung của vợ chồng, đặc biệt là quyền sử dụng đất (QSDĐ) và tài sản gắn liền với đất. Tại Việt Nam, theo thống kê từ Tòa án nhân dân (TAND) thành phố Nam Định giai đoạn 2019-2023, số vụ án hôn nhân và gia đình (HN&GĐ) chiếm tỷ lệ cao trong tổng số vụ án, với hơn 98% vụ án được giải quyết kịp thời. Trong đó, các vụ tranh chấp về chia tài sản chung là QSDĐ và tài sản gắn liền với đất tuy chiếm tỷ lệ nhỏ nhưng có tính chất phức tạp, giá trị tài sản lớn và ảnh hưởng sâu sắc đến quyền lợi các bên.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ các quy định pháp luật hiện hành về giải quyết tranh chấp chia tài sản chung của vợ chồng là QSDĐ và tài sản gắn liền với đất khi ly hôn, đồng thời phân tích thực tiễn áp dụng pháp luật tại TAND thành phố Nam Định từ năm 2014 đến nay. Qua đó, đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả xét xử, góp phần bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các bên liên quan.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các vụ án ly hôn có tranh chấp về QSDĐ và tài sản gắn liền với đất tại TAND thành phố Nam Định, không bao gồm tranh chấp tài sản chung trong thời kỳ hôn nhân hay tranh chấp có yếu tố nước ngoài. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc nâng cao chất lượng xét xử, giảm thiểu tranh chấp kéo dài, đồng thời góp phần ổn định an ninh trật tự xã hội và bảo vệ giá trị đạo đức truyền thống.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính: chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử của triết học Mác – Lênin, làm nền tảng phân tích các quan hệ pháp luật về tài sản chung của vợ chồng. Ngoài ra, các mô hình nghiên cứu về quyền sử dụng đất và chế độ tài sản trong hôn nhân được vận dụng để làm rõ bản chất và đặc điểm của QSDĐ, tài sản gắn liền với đất, cũng như các nguyên tắc giải quyết tranh chấp.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Quyền sử dụng đất (QSDĐ): Quyền khai thác, sử dụng đất do Nhà nước giao hoặc chuyển nhượng, có thể trở thành tài sản chung của vợ chồng.
  • Tài sản gắn liền với đất: Bao gồm nhà ở, công trình xây dựng, cây lâu năm, rừng trồng, được pháp luật quy định tại Luật Đất đai 2013 và các văn bản hướng dẫn.
  • Tài sản chung của vợ chồng: Tài sản do vợ chồng tạo lập hoặc thừa kế, tặng cho chung trong thời kỳ hôn nhân, bao gồm QSDĐ và tài sản gắn liền với đất.
  • Nguyên tắc chia tài sản chung khi ly hôn: Bao gồm tôn trọng thỏa thuận, chia đôi có tính đến hoàn cảnh, công sức đóng góp, bảo vệ lợi ích chính đáng và lỗi của các bên.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích, diễn giải để làm rõ các vấn đề lý luận và pháp luật về tài sản chung của vợ chồng là QSDĐ và tài sản gắn liền với đất. Phương pháp đánh giá, bình luận và so sánh được áp dụng trong phân tích các vụ án cụ thể tại TAND thành phố Nam Định nhằm nhận diện những khó khăn, vướng mắc trong thực tiễn xét xử.

Nguồn dữ liệu chính gồm:

  • Hồ sơ vụ án, bản án, quyết định của TAND thành phố Nam Định từ năm 2014 đến 2023.
  • Văn bản pháp luật liên quan như Luật Hôn nhân và Gia đình 2014, Luật Đất đai 2013, Bộ luật Dân sự 2015, Bộ luật Tố tụng Dân sự 2015.
  • Báo cáo thống kê và hướng dẫn nghiệp vụ của TAND thành phố Nam Định.

Cỡ mẫu nghiên cứu gồm gần 250 vụ án tranh chấp tài sản chung là QSDĐ và tài sản gắn liền với đất được thụ lý trong giai đoạn 2019-2023. Phương pháp chọn mẫu là chọn vụ án điển hình, có tính đại diện và phức tạp để phân tích sâu. Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 1/2023 đến tháng 4/2024.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ giải quyết vụ án HN&GĐ tại TAND thành phố Nam Định đạt trên 98%: Trong giai đoạn 2019-2023, tổng số vụ án HN&GĐ thụ lý là 3.090 vụ, trong đó tỷ lệ giải quyết đạt 98,5% đến 99,8%, thể hiện hiệu quả công tác xét xử. Riêng vụ án tranh chấp tài sản chung là QSDĐ và tài sản gắn liền với đất chiếm khoảng 5-9% tổng số vụ HN&GĐ, với tỷ lệ giải quyết đạt trên 94%.

  2. Khó khăn trong việc xác định quyền sở hữu do chưa thực hiện thủ tục pháp lý chuyển nhượng: Nhiều vụ án phát sinh tranh chấp do QSDĐ và tài sản gắn liền với đất có nguồn gốc chuyển nhượng nhưng chưa được đăng ký biến động theo quy định Luật Đất đai 2013. Ví dụ điển hình là vụ án năm 2022, TAND thành phố Nam Định xác định thửa đất 247,2m2 là tài sản chung dù chưa sang tên sổ đỏ, phân chia theo tỷ lệ 60%-40%.

  3. Tranh chấp tài sản chung khi tài sản đã bị kê biên thi hành án: Các vụ án liên quan đến tài sản chung bị kê biên để thi hành án gặp khó khăn trong việc xác định phần tài sản còn lại để chia. Ví dụ vụ án năm 2019, TAND thành phố Nam Định phải thu thập chứng cứ để xác định quyền khởi kiện của bên yêu cầu chia tài sản chung sau khi tài sản đã bị kê biên.

  4. Nguyên tắc chia tài sản bằng hiện vật được áp dụng hiệu quả: Tòa án ưu tiên chia tài sản chung là QSDĐ và tài sản gắn liền với đất bằng hiện vật để bảo toàn giá trị sử dụng, chỉ chia theo giá trị khi không thể chia hiện vật. Điều này giúp giảm thiểu tranh chấp và bảo vệ quyền lợi các bên.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính dẫn đến các khó khăn trong giải quyết tranh chấp là do hệ thống pháp luật về QSDĐ và tài sản gắn liền với đất còn chưa đồng bộ, thiếu văn bản hướng dẫn cụ thể, đặc biệt về thủ tục đăng ký biến động quyền sử dụng đất. So với các nghiên cứu trước đây, kết quả nghiên cứu tại Nam Định cho thấy sự phức tạp gia tăng do đặc thù địa phương là đô thị loại 2 với mật độ dân cư cao, giá trị đất tăng nhanh.

Việc áp dụng nguyên tắc chia tài sản bằng hiện vật phù hợp với thực tiễn, giúp bảo vệ quyền lợi của các bên và giảm thiểu tranh chấp phát sinh sau khi ly hôn. Tuy nhiên, việc xác định công sức đóng góp của vợ chồng trong tạo lập tài sản chung vẫn còn nhiều khó khăn do thiếu tiêu chí cụ thể và chứng cứ xác thực.

Các vụ án liên quan đến tài sản đã bị kê biên thi hành án đặt ra vấn đề pháp lý phức tạp về quyền khởi kiện và thụ lý vụ án, đòi hỏi Tòa án phải thu thập chứng cứ kỹ lưỡng để bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các bên. Điều này cũng phản ánh sự cần thiết hoàn thiện quy định pháp luật về thi hành án liên quan đến tài sản chung của vợ chồng.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ giải quyết vụ án HN&GĐ và tranh chấp tài sản chung theo năm, bảng phân tích các vụ án điển hình về QSDĐ chưa đăng ký biến động và tài sản bị kê biên thi hành án, giúp minh họa rõ nét các vấn đề thực tiễn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Ban hành văn bản hướng dẫn chi tiết về thời điểm có hiệu lực của hợp đồng chuyển nhượng QSDĐ: Cần phân biệt rõ giữa thời điểm hợp đồng có hiệu lực theo Bộ luật Dân sự và thời điểm đăng ký biến động theo Luật Đất đai để tránh hiểu nhầm, tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho việc giải quyết tranh chấp.

  2. Hoàn thiện quy định về hình thức hợp đồng chuyển nhượng QSDĐ: Đề xuất sửa đổi pháp luật theo hướng hợp đồng chuyển nhượng phải lập bằng văn bản nhưng không bắt buộc công chứng, chứng thực nhằm nâng cao trách nhiệm của các bên và giảm thiểu tranh chấp.

  3. Tăng cường quản lý, giám sát thị trường bất động sản: Các cơ quan Nhà nước cần có biện pháp ổn định giá cả, kiểm soát giao dịch để hạn chế tình trạng trục lợi, giảm áp lực cho hệ thống Tòa án trong giải quyết tranh chấp.

  4. Xây dựng tiêu chí cụ thể để xác định công sức đóng góp của vợ chồng: Cần có hướng dẫn chi tiết về cách đánh giá công sức lao động trực tiếp, gián tiếp, công việc gia đình nhằm đảm bảo công bằng trong phân chia tài sản chung.

  5. Hoàn thiện quy định về xử lý tài sản chung bị kê biên thi hành án: Cần quy định rõ quyền khởi kiện, thụ lý và giải quyết tranh chấp tài sản chung còn lại sau khi thi hành án để bảo vệ quyền lợi các bên, tránh tranh chấp kéo dài.

Các giải pháp trên nên được thực hiện trong vòng 1-2 năm tới, phối hợp giữa Bộ Tư pháp, Bộ Tài nguyên và Môi trường, TAND tối cao và các cơ quan liên quan nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật và công tác xét xử.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Thẩm phán và cán bộ Tòa án: Giúp nâng cao hiểu biết về các quy định pháp luật và thực tiễn giải quyết tranh chấp tài sản chung là QSDĐ, tài sản gắn liền với đất, từ đó áp dụng chính xác, hiệu quả trong xét xử.

  2. Luật sư và chuyên gia pháp lý: Cung cấp cơ sở pháp lý và phân tích thực tiễn để tư vấn, bảo vệ quyền lợi khách hàng trong các vụ án ly hôn có tranh chấp tài sản liên quan đến đất đai.

  3. Nhà nghiên cứu và giảng viên luật: Là tài liệu tham khảo quý giá để nghiên cứu sâu về chế độ tài sản trong hôn nhân, góp phần phát triển lý luận và giảng dạy chuyên ngành Luật Dân sự và Tố tụng Dân sự.

  4. Người dân và các bên liên quan: Giúp hiểu rõ quyền và nghĩa vụ về tài sản chung khi ly hôn, từ đó chủ động bảo vệ quyền lợi hợp pháp, tránh tranh chấp kéo dài, tổn thất về tài sản và tinh thần.

Câu hỏi thường gặp

1. Quyền sử dụng đất có thể trở thành tài sản chung của vợ chồng không?
Có. Theo Luật Hôn nhân và Gia đình 2014, QSDĐ do vợ chồng tạo lập hoặc nhận chuyển nhượng trong thời kỳ hôn nhân là tài sản chung, trừ trường hợp được thừa kế hoặc tặng cho riêng.

2. Khi nào Tòa án giải quyết tranh chấp chia tài sản chung là QSDĐ?
Khi vợ chồng không thỏa thuận được việc chia tài sản chung hoặc có tranh chấp phát sinh sau ly hôn, một bên có quyền khởi kiện tại Tòa án để yêu cầu giải quyết.

3. Nguyên tắc chia tài sản chung là QSDĐ khi ly hôn như thế nào?
Tòa án chia tài sản theo nguyên tắc tôn trọng thỏa thuận, chia đôi có tính đến hoàn cảnh gia đình, công sức đóng góp, bảo vệ lợi ích chính đáng và lỗi của các bên, ưu tiên chia bằng hiện vật.

4. Tài sản chung bị kê biên thi hành án thì xử lý ra sao?
Tài sản chung bị kê biên để thi hành án sẽ được xử lý theo quy định pháp luật thi hành án dân sự. Phần tài sản còn lại sau thi hành án có thể được chia theo yêu cầu của các bên.

5. Việc chưa đăng ký biến động QSDĐ có ảnh hưởng đến quyền lợi khi ly hôn không?
Có. Việc chưa đăng ký biến động khiến quyền sử dụng đất chưa được pháp luật công nhận chính thức, gây khó khăn trong xác định tài sản chung và phân chia khi ly hôn.

Kết luận

  • Luận văn làm rõ các quy định pháp luật và thực tiễn giải quyết tranh chấp chia tài sản chung là QSDĐ và tài sản gắn liền với đất tại TAND thành phố Nam Định từ năm 2014 đến nay.
  • Phân tích các khó khăn, vướng mắc trong thủ tục pháp lý chuyển nhượng, kê biên tài sản thi hành án và xác định công sức đóng góp của vợ chồng.
  • Đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật về hợp đồng chuyển nhượng, quản lý thị trường bất động sản, tiêu chí đánh giá công sức đóng góp và xử lý tài sản kê biên.
  • Nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn cao, góp phần nâng cao hiệu quả xét xử, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các bên và ổn định xã hội.
  • Khuyến nghị các cơ quan chức năng phối hợp triển khai các giải pháp trong vòng 1-2 năm tới để hoàn thiện hệ thống pháp luật và nâng cao chất lượng công tác xét xử.

Quý độc giả và các chuyên gia pháp lý được mời tiếp tục nghiên cứu, áp dụng và phát triển các nội dung trong luận văn nhằm góp phần xây dựng nền pháp luật dân sự và hôn nhân gia đình ngày càng hoàn thiện.