Khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại: Thực tiễn Quận Hoàng Mai, Hà Nội và phân tích pháp luật 2021

• Tác giả: Đặng Thị Thanh Hoa
• Người hướng dẫn: Ts. Nguyễn Khắc Hải
• Trường học: Học viện Khoa học Xã hội
• Chuyên ngành: Luật Hình Sự Và Tố Tụng Hình Sự
• Đề tài: Khởi Tố Vụ Án Theo Yêu Cầu Của Người Bị Hại Từ Thực Tiễn Quận Hoàng Mai, Thành Phố Hà Nội
• Loại tài liệu: Luận Văn Thạc Sĩ
• Năm xuất bản: 2021
• Địa điểm: Hà Nội

Mục lục chi tiết

• MỞ ĐẦU
• 1. Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ KHỞI TỐ VỤ ÁN THEO YÊU CẦU CỦA NGƯỜI BỊ HẠI TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ
• 1.1. Khái niệm khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại trong tố tụng hình sự
• 1.2. Đặc điểm của khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại trong tố tụng hình sự
• 1.3. Ý nghĩa của khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại trong tố tụng hình sự
• 2. Chương 2: THỰC TRẠNG QUY ĐỊNH VỀ KHỞI TỐ VỤ ÁN THEO YÊU CẦU CỦA NGƯỜI BỊ HẠI TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG TRÊN ĐỊA BÀN QUẬN HOÀNG MAI, THÀNH PHỐ HÀ NỘI
• 2.1. Sự hình thành và phát triển các quy định về khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại trong tố tụng hình sự Việt Nam
• 2.2. Thực trạng quy định về khởi tố vụ án theo yêu cầu của bị hại trong Bộ luật tố tụng hình sự 2015
• 2.3. Thực tiễn áp dụng quy định khởi tố vụ án theo yêu cầu của bị hại trên địa bàn quận Hoàng Mai, thành phố Hà Nội
• 3. Chương 3: CÁC GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ BẢO ĐẢM ÁP DỤNG QUY ĐỊNH KHỞI TỐ VỤ ÁN THEO YÊU CẦU CỦA BỊ HẠI TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ
• 3.1. Cơ sở hoàn thiện các quy định về khởi tố vụ án theo yêu cầu của bị hại
• 3.2. Giải pháp về hoàn thiện pháp luật về khởi tố vụ án theo yêu cầu của bị hại
• 3.3. Giải pháp bảo đảm áp dụng các quy định về khởi tố vụ án theo yêu cầu của bị hại
• DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tóm tắt

I. Tổng quan về khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại

Khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại là một chế định đặc thù trong luật tố tụng hình sự Việt Nam, thể hiện sự tôn trọng quyền tự quyết của cá nhân, tổ chức bị tội phạm xâm hại. Về bản chất, đây là trường hợp đặc biệt khi quyền công tố của Nhà nước chỉ được thực thi khi có sự thể hiện ý chí rõ ràng từ phía bị hại. Chế định này không chỉ cân bằng giữa lợi ích công và lợi ích tư mà còn mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc, đặc biệt đối với các tội phạm ít nghiêm trọng, liên quan trực tiếp đến sức khỏe, danh dự và nhân phẩm. Theo Luận văn Thạc sĩ của tác giả Đặng Thị Thanh Hoa, cơ sở pháp lý cốt lõi cho hoạt động này được quy định tại Điều 155 Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015. Quy định này cho phép người bị hại cân nhắc giữa việc đưa vụ án ra ánh sáng và việc bảo vệ các lợi ích tinh thần, bí mật đời tư hoặc duy trì các mối quan hệ xã hội. Việc khởi tố trong những trường hợp này có thể gây ra những tổn thất không mong muốn cho chính người bị hại. Do đó, pháp luật trao cho họ quyền lựa chọn biện pháp xử lý phù hợp nhất. Đây là một bước tiến lập pháp quan trọng, ghi nhận và bảo vệ quyền con người một cách toàn diện hơn. Thủ tục này áp dụng cho một danh sách các tội phạm khởi tố theo yêu cầu bị hại được liệt kê cụ thể, chủ yếu là các hành vi như cố ý gây thương tích, làm nhục người khác, hay vu khống. Khi không có yêu cầu từ bị hại hoặc người đại diện hợp pháp của bị hại, các cơ quan tiến hành tố tụng sẽ không có căn cứ để khởi tố, dù sự việc có đầy đủ dấu hiệu tội phạm. Điều này nhấn mạnh vai trò trung tâm của ý chí người bị hại trong việc khởi động quy trình tố tụng hình sự.

1.1. Phân tích cơ sở pháp lý tại Điều 155 Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015

Cơ sở pháp lý chính yếu điều chỉnh việc khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại là Điều 155 Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015 (BLTTHS 2015). Điều luật này quy định rõ ràng rằng một số tội danh cụ thể chỉ được khởi tố khi có yêu cầu từ người bị hại hoặc người đại diện của họ. Các tội danh này bao gồm Khoản 1 của các tội: Cố ý gây thương tích (Điều 134), Tội cố ý gây thương tích trong trạng thái tinh thần bị kích động mạnh (Điều 135), Tội hiếp dâm (Điều 141), Tội làm nhục người khác (Điều 155), và Tội vu khống (Điều 156), cùng một số tội khác. So với BLTTHS 2003, BLTTHS 2015 đã thu hẹp phạm vi các tội danh, thể hiện chính sách hình sự tập trung vào việc bảo vệ tốt hơn quyền lợi của nạn nhân nhưng cũng đảm bảo tính răn đe của pháp luật đối với các hành vi nguy hiểm hơn cho xã hội. Quy định này cũng mở rộng chủ thể có quyền yêu cầu, bao gồm cả người đại diện của bị hại trong trường hợp bị hại đã chết, là người bị hại dưới 18 tuổi, hoặc người có nhược điểm về thể chất, tinh thần.

1.2. Ý nghĩa của việc bảo vệ quyền tự quyết của người bị hại

Chế định này mang ý nghĩa pháp lý và xã hội to lớn. Về mặt pháp lý, nó thể hiện sự công nhận và bảo vệ quyền con người, quyền công dân trong hoạt động tư pháp hình sự. Bị hại là người chịu tác động trực tiếp từ tội phạm, do đó họ có đủ khả năng để đánh giá thiệt hại và lựa chọn phương án giải quyết tốt nhất cho mình. Về mặt xã hội, quy định này góp phần duy trì sự ổn định trong các mối quan hệ dân sự, khuyến khích hòa giải trong tố tụng hình sự. Trong nhiều trường hợp, việc công khai vụ án có thể làm tổn hại thêm đến danh dự, uy tín của bị hại, hoặc phá vỡ các mối quan hệ gia đình, xã hội. Việc cho phép bị hại tự quyết định giúp họ tránh được những hệ lụy tiêu cực này, đồng thời giảm tải cho các cơ quan tiến hành tố tụng đối với những vụ việc ít nghiêm trọng, nơi mà sự thỏa thuận và bồi thường giữa các bên có thể mang lại hiệu quả cao hơn.

II. Những thách thức khi khởi tố vụ án từ yêu cầu của bị hại

Mặc dù mang nhiều ý nghĩa tích cực, việc áp dụng chế định khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại trên thực tế, đặc biệt là tại địa bàn đông dân cư như quận Hoàng Mai, vẫn đối mặt với không ít khó khăn và thách thức. Một trong những vấn đề nổi cộm là xác định ý chí tự nguyện của người bị hại khi họ đưa ra hoặc rút yêu cầu khởi tố. Thực tiễn cho thấy, không ít trường hợp người bị hại bị phía người phạm tội hoặc gia đình họ gây áp lực, đe dọa, hoặc mua chuộc để rút đơn. Việc chứng minh sự ép buộc này là vô cùng khó khăn cho các cơ quan chức năng, dẫn đến nguy cơ bỏ lọt tội phạm và không bảo vệ được triệt để quyền lợi của nạn nhân. Luận văn của tác giả Đặng Thị Thanh Hoa chỉ ra rằng, hậu quả pháp lý của việc rút đơn là đình chỉ vụ án, và người bị hại không có quyền yêu cầu lại (trừ trường hợp chứng minh được việc rút đơn là do ép buộc). Điều này đặt ra một rào cản lớn, bởi một khi đã rút đơn, cơ hội để truy cứu trách nhiệm hình sự của kẻ phạm tội gần như không còn. Thêm vào đó, nhận thức pháp luật của một bộ phận người dân còn hạn chế. Nhiều người không hiểu rõ về thủ tục yêu cầu khởi tố vụ án hình sự, thời hạn, và hệ quả pháp lý đi kèm, dẫn đến việc chậm trễ hoặc thực hiện không đúng quy trình, làm mất đi cơ hội khởi tố. Các cơ quan như Cơ quan điều tra quận Hoàng Mai cũng gặp khó khăn trong việc cân bằng giữa việc tôn trọng ý chí của bị hại và nhiệm vụ đấu tranh phòng chống tội phạm.

2.1. Vấn đề chứng minh ý chí tự nguyện khi rút yêu cầu khởi tố

Đây là thách thức lớn nhất trong thực tiễn. Rút yêu cầu khởi tố phải xuất phát từ sự tự nguyện, không bị ép buộc, cưỡng bức. Tuy nhiên, trên thực tế, nhiều bị hại phải đối mặt với áp lực từ nhiều phía. Các hành vi đe dọa, dụ dỗ bồi thường vật chất để đổi lấy việc rút đơn không phải là hiếm. Các cơ quan tiến hành tố tụng, khi nhận được đơn xin rút yêu cầu, phải xác minh tính tự nguyện. Nhưng việc này thường chỉ dừng lại ở việc lập biên bản ghi nhận lời khai của bị hại. Việc thu thập bằng chứng về sự ép buộc là rất khó, vì các hành vi này thường diễn ra một cách tinh vi, không để lại dấu vết. Điều này tạo ra một kẽ hở pháp lý, có thể bị lợi dụng để trốn tránh pháp luật.

2.2. Hậu quả pháp lý của việc rút đơn và nguy cơ bỏ lọt tội phạm

Khoản 3, Điều 155 BLTTHS 2015 quy định rõ: “Người đã yêu cầu khởi tố rút yêu cầu thì không có quyền yêu cầu lại...”. Đây là một quy định chặt chẽ nhằm tránh việc lạm dụng quyền yêu cầu khởi tố. Tuy nhiên, nó cũng tạo ra một hậu quả pháp lý của việc rút đơn rất nghiêm trọng. Một khi vụ án bị đình chỉ do bị hại rút yêu cầu, quá trình tố tụng sẽ chấm dứt hoàn toàn. Điều này có thể dẫn đến việc bỏ lọt tội phạm, đặc biệt trong các trường hợp cố ý gây thương tích mà hai bên đã "hòa giải" bằng tiền bạc dưới sức ép. Xã hội mất đi cơ hội răn đe, giáo dục chung, còn người phạm tội có thể tiếp tục tái diễn hành vi vi phạm pháp luật mà không bị trừng trị thích đáng.

III. Hướng dẫn thủ tục yêu cầu khởi tố vụ án hình sự tại Hà Nội

Để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình, người bị hại cần nắm vững quy trình và thủ tục yêu cầu khởi tố vụ án hình sự. Đây là bước pháp lý đầu tiên và quan trọng nhất để khởi động quá trình tố tụng. Về hình thức, yêu cầu khởi tố phải được thể hiện bằng văn bản. Văn bản này thường được gọi là đơn yêu cầu khởi tố. Theo Thông tư Liên tịch số 04/2018, nếu người bị hại đến trình bày trực tiếp, cơ quan có thẩm quyền sẽ lập biên bản ghi lại nội dung yêu cầu. Đơn hoặc biên bản phải có chữ ký hoặc điểm chỉ của người yêu cầu để đảm bảo tính xác thực. Nội dung đơn cần trình bày rõ ràng, mạch lạc các thông tin cơ bản: thông tin cá nhân của người bị hại, thông tin về người bị tố cáo (nếu có), thời gian, địa điểm, diễn biến sự việc, và quan trọng nhất là phải thể hiện rõ yêu cầu “khởi tố vụ án hình sự để điều tra, xử lý đối tượng theo quy định của pháp luật”. Về thẩm quyền khởi tố vụ án, người bị hại có thể nộp đơn tại Cơ quan điều tra quận Hoàng Mai hoặc Viện kiểm sát nhân dân quận Hoàng Mai. Sau khi tiếp nhận, các cơ quan này có trách nhiệm kiểm tra, xác minh nguồn tin trong thời hạn luật định để ra quyết định khởi tố hoặc không khởi tố vụ án. Quá trình này đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan tố tụng để đảm bảo việc giải quyết được nhanh chóng, khách quan, đúng pháp luật, tránh làm ảnh hưởng đến quyền lợi của người bị hại.

3.1. Cách thức soạn thảo và nộp đơn yêu cầu khởi tố hiệu quả

Một đơn yêu cầu khởi tố hiệu quả cần đảm bảo các yếu tố: đầy đủ thông tin, rõ ràng và có căn cứ. Đơn cần nêu rõ họ tên, địa chỉ của người làm đơn (bị hại hoặc người đại diện); tóm tắt diễn biến sự việc một cách trung thực, khách quan; mô tả các thiệt hại về sức khỏe, tài sản, tinh thần; và nêu rõ yêu cầu truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người thực hiện hành vi phạm tội. Nếu có các tài liệu, chứng cứ ban đầu (như kết quả giám định thương tích, tin nhắn đe dọa, video ghi lại sự việc...), người làm đơn nên nộp kèm theo. Đơn có thể được gửi trực tiếp hoặc qua đường bưu điện đến cơ quan có thẩm quyền. Việc chuẩn bị một bộ hồ sơ đầy đủ và chặt chẽ ngay từ đầu sẽ giúp đẩy nhanh quá trình xác minh và tăng khả năng vụ án được khởi tố.

3.2. Vai trò của Cơ quan điều tra và Viện kiểm sát quận Hoàng Mai

Sau khi tiếp nhận đơn, Cơ quan điều tra quận Hoàng Mai là đơn vị chủ trì tiến hành các hoạt động xác minh ban đầu. Các hoạt động này bao gồm lấy lời khai người bị hại, người bị tố cáo, người làm chứng, trưng cầu giám định (nếu cần). Viện kiểm sát nhân dân quận Hoàng Mai thực hiện chức năng kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong hoạt động này, đảm bảo việc tiếp nhận và giải quyết tin báo tội phạm được thực hiện đúng quy định. Viện kiểm sát có quyền yêu cầu Cơ quan điều tra bổ sung tài liệu, chứng cứ hoặc trực tiếp xác minh nếu thấy cần thiết. Sự phối hợp đồng bộ giữa hai cơ quan này là yếu tố then chốt để đảm bảo thẩm quyền khởi tố vụ án được thực thi một cách chính xác, khách quan, bảo vệ công lý và quyền lợi hợp pháp của công dân.

IV. Thực tiễn xét xử các vụ án khởi tố theo yêu cầu tại Hoàng Mai

Phân tích thực tiễn xét xử tại quận Hoàng Mai giai đoạn 2016-2020 cung cấp một cái nhìn toàn diện về việc áp dụng chế định khởi tố theo yêu cầu của người bị hại. Theo số liệu thống kê trong Luận văn Thạc sĩ của Đặng Thị Thanh Hoa, các vụ án thuộc nhóm này chiếm một tỷ lệ không lớn trong tổng số các vụ án hình sự được đưa ra xét xử. Tuy nhiên, chúng lại phản ánh những vấn đề xã hội phức tạp. Các tội danh phổ biến nhất là cố ý gây thương tích (theo Khoản 1, Điều 134 BLHS), làm nhục người khác và vu khống. Tỷ lệ các vụ án bị đình chỉ do người bị hại rút yêu cầu khởi tố là khá cao. Điều này cho thấy vai trò của việc thỏa thuận, bồi thường và hòa giải trong tố tụng hình sự là rất lớn. Nhiều trường hợp, sau khi gây án, người phạm tội và gia đình đã tích cực bồi thường thiệt hại, khắc phục hậu quả, khiến người bị hại quyết định rút đơn để chấm dứt vụ việc. Tuy nhiên, như đã phân tích, điều này cũng tiềm ẩn nguy cơ lạm dụng để né tránh trách nhiệm pháp lý. Đặc biệt, đối với các vụ án liên quan đến người bị hại dưới 18 tuổi, các cơ quan tố tụng quận Hoàng Mai luôn thể hiện sự cẩn trọng, đảm bảo quyền lợi tốt nhất cho các em thông qua vai trò của người đại diện hợp pháp của bị hại và các thủ tục tố tụng đặc biệt.

4.1. Thống kê và phân tích số liệu các vụ án giai đoạn 2016 2020

Số liệu từ Tòa án nhân dân quận Hoàng Mai cho thấy sự biến động trong số lượng các vụ án khởi tố theo yêu cầu bị hại qua các năm. Ví dụ, năm 2018 ghi nhận 42 vụ với 49 bị cáo, trong khi năm 2017 chỉ có 19 vụ với 21 bị cáo. Tội cố ý gây thương tích luôn chiếm tỷ trọng cao nhất. Một điểm đáng chú ý là tỷ lệ vụ án bị đình chỉ do rút đơn so với số vụ được đưa ra xét xử là đáng kể. Thực trạng này đặt ra yêu cầu cho các cơ quan tố tụng cần tăng cường xác minh tính tự nguyện khi bị hại rút đơn, đồng thời đẩy mạnh tuyên truyền pháp luật để người dân hiểu rõ quyền và nghĩa vụ của mình, tránh việc lợi dụng chế định này để trục lợi hoặc ép buộc người khác.

4.2. Bài học từ các vụ án điển hình và xu hướng áp dụng án lệ

Nghiên cứu các vụ án cụ thể tại Hoàng Mai mang lại nhiều bài học kinh nghiệm. Chẳng hạn, trong một vụ án về tội cố ý gây thương tích, nhờ sự hợp tác tích cực của bị hại trong việc cung cấp chứng cứ, Cơ quan điều tra quận Hoàng Mai đã nhanh chóng làm rõ vụ việc và đưa đối tượng ra xét xử nghiêm minh. Ngược lại, trong các vụ án hiếp dâm, cưỡng dâm, tỷ lệ bị hại tham gia phiên tòa thấp hơn do tâm lý e ngại, xấu hổ. Điều này cho thấy sự cần thiết của các biện pháp hỗ trợ tâm lý và bảo vệ nhân chứng, bị hại. Việc tham khảo, vận dụng các án lệ hình sự liên quan cũng ngày càng được chú trọng để đảm bảo đường lối xét xử thống nhất, công bằng, đặc biệt là trong việc xác định các tình tiết định tội, định khung hình phạt.

V. Giải pháp hoàn thiện pháp luật về khởi tố theo yêu cầu bị hại

Từ những phân tích lý luận và thực tiễn xét xử tại quận Hoàng Mai, việc hoàn thiện các quy định pháp luật về khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại là một yêu cầu cấp thiết. Mục tiêu chính là vừa bảo vệ tối đa quyền tự quyết của người bị hại, vừa đảm bảo tính nghiêm minh của pháp luật, tránh bỏ lọt tội phạm. Một trong những giải pháp quan trọng là cần có hướng dẫn chi tiết hơn về quy trình xác minh tính tự nguyện khi người bị hại rút yêu cầu khởi tố. Cần quy định rõ trách nhiệm của Điều tra viên, Kiểm sát viên trong việc thẩm vấn, làm rõ lý do rút đơn, và tìm kiếm các dấu hiệu bất thường có thể cho thấy sự ép buộc. Bên cạnh đó, có thể nghiên cứu bổ sung quy định về vai trò của hòa giải viên hoặc các tổ chức xã hội trong việc hỗ trợ quá trình thỏa thuận giữa hai bên, đảm bảo sự công bằng và minh bạch. Việc nâng cao nhận thức pháp luật cho người dân cũng là một giải pháp nền tảng. Các cơ quan tư pháp như Viện kiểm sát nhân dân quận Hoàng Mai và Tòa án cần phối hợp với các tổ chức đoàn thể để tuyên truyền về thủ tục yêu cầu khởi tố vụ án hình sự, ý nghĩa và hậu quả pháp lý của việc rút đơn. Cuối cùng, việc tăng cường năng lực cho đội ngũ cán bộ tiến hành tố tụng, giúp họ có đủ kỹ năng và sự nhạy bén để xử lý các tình huống phức tạp liên quan đến ý chí của bị hại, là yếu tố quyết định để áp dụng hiệu quả chế định này trong thực tiễn.

5.1. Kiến nghị sửa đổi bổ sung quy định tại Điều 155 BLTTHS

Cần xem xét sửa đổi Điều 155 Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015 theo hướng chi tiết hóa các quy định. Cụ thể, cần có hướng dẫn rõ ràng về hình thức, nội dung của đơn yêu cầu khởi tố và đơn xin rút yêu cầu. Quan trọng hơn, cần quy định một cơ chế xác minh bắt buộc và chặt chẽ hơn đối với trường hợp rút yêu cầu. Ví dụ, có thể quy định việc rút yêu cầu phải được thực hiện tại trụ sở cơ quan tiến hành tố tụng, trước sự chứng kiến của Kiểm sát viên hoặc một bên thứ ba độc lập. Điều này sẽ hạn chế tối đa các trường hợp rút đơn do bị đe dọa, cưỡng ép, đảm bảo quyết định của người bị hại thực sự là tự nguyện.

5.2. Nâng cao hiệu quả phối hợp và năng lực của cơ quan tố tụng

Để áp dụng pháp luật thống nhất, cần tăng cường sự phối hợp giữa Cơ quan điều tra quận Hoàng Mai, Viện kiểm sát và Tòa án cùng cấp. Cần tổ chức các buổi tập huấn, tọa đàm chuyên đề để trao đổi kinh nghiệm, giải quyết các vướng mắc phát sinh từ thực tiễn xét xử. Việc xây dựng các quy chế phối hợp liên ngành cụ thể sẽ giúp quy trình xử lý các vụ án này trở nên trôi chảy và hiệu quả hơn. Đồng thời, cần chú trọng đào tạo, bồi dưỡng kiến thức pháp luật, kỹ năng nghiệp vụ và cả đạo đức công vụ cho cán bộ tư pháp, giúp họ xử lý các vụ việc không chỉ đúng luật mà còn thấu tình, đạt lý, bảo vệ tốt nhất quyền con người.